Արթուր Արմին, հայագետ, հոդվածների և գրքերի հեղինակ, Լոս Անջելեսի «Spurk-Diaspora» հասարակական-մշակութային կազմակերպության նախագահ

-Պարոն Արմին, արդեն երկար տարիներ հայագիտության ոլորտում ակտիվ բանավեճեր են ընթանում, որոնք հաճախ դուրս են գալիս էթիկայի սահմաններից և գիտական բանավեճից վերածվում վիճաբանության: Ո՞րն է բանավեճի թեման և ո՞վքեր են բանավեճում ներգրավված կողմերը:

– Պատմության ներկայացումը քաղաքականացված է եղել դեռևս հին ժամանակներից (Հին Հռոմ, Բյուզանդիա և այլն), և այն այսօր էլ մնում է քաղաքականացված: Հատկապես դրա ճիշտ ներկայացումը մատաղ սերնդի համար կարևոր է: Ըստ իս, սփյուրքում դրա ազդեցության կարևորությունը մեծ է: Գոյություն ունի ԱՄՆ հայագիտական ամբիոնների կողմից հայոց պատմության և մշակույթի ներկայացում, և կոռեկտ, գիտական խղճմտանքով ներկայացվածը, որն ըստ առաջինների` իբր ազգայանականության ու ծայրահեղականության արտահայտություն է: Իսկ ըստ վերջինների՝ առաջինները կեղծարարներ են: Ահա և ձեզ հակադրության պատճառը:

Բերեմ օրինակներ: Միտումնավոր անգրագիտություն է, որը քաղաքական պատվեր է, երբ Ջեյմս Ռասսելը ԲՈՒՀԱԿԱՆ դասագրքում գրում է, որ նախահայերը ոչնչացրեցին ուրարտական պետությունն ու կուլտուրան: Նման նույնիսկ ոչ գիտական վարկածի համար՝ գոյություն չունի որևէ գիտական փաստ: Ըստ Ռասսելի՝ Էրեբունին հիմնադրել է Արգիշտի երկրորդը: Ռասսելը չի տարբերակում հաթթերին ու հիթիթներին, չի տարբերում՝ ուրարտական գաղափարագիրն ու սեպագիրը և այլն, և այլն… Ի միջիայլոց այս ամենը փաստ է, իր իսկ գրքերի ու հոդվածների մեջ է հրատարակված:

«The Armenian People From Ancient To Modern Times» բուհական երկհատորյակում ամենատարրական առտառոց անգրագիտություններն անցնում են հարյուրից: Օրինակ` Պիթր Քաուիի զավեշտալի ճամարտակումները, թե իբր հայկական միջնադարյան պոեզիան թուրքական թաքսիմների և հունական հնգաոտքերի ազդեցությամբ կրկնություններ են: Կամ, նույն դասագրքի արաջին հրատարակության մեջ գրված է, թե իբր հայ առաջին տպագիր գիրքը հրատարակվել է 1660 թվին, Հոլանդիայում, ինչ-որ էջմիածնական անանունի կողմից, այլ ոչ թե 1512 թվին, Վենետիկում, Հակոբ Մեղապարտի կողմից: Կամ, Բերկլիի համալսարանում ուրարտագիտության դոկորատուրան պաշտպանած, պրոֆեսոր Ալինա Այվազյանը Ըրվայնի համալսարանում իր դասախոսությունը վերնագրել էր՝ «Նոր պեղումներ Ուրարտուի մայրաքաղաք Էրեբունիից»: Կա’ վիդոն՝ նրա խուճապահար լինելու փաստը, երբ դահլիճից նրան ձեռք են առնում: Ասեմ ավելին, երբ Ռիչարդ Հովհաննսիյանը լսարանում հայտարաում է, որ հայերը պարսիկներից են առաջացել և քրիստոնեությունն ընդունելով է, որ ավելի են հեռացել, ապա հայ ուսանողի ողջ ներքին աշխարհը ընդվզում է ապրում: Եվ 2009 թվականին, ԱՄՆ-ում «Ամերիկահայ ուսանողությունն ընդեմ հայոց պատմության կեղծարարների» շարժման պատճառը հենց դա էր:

Փորձելով արդարանալ, ԱՄՆ-ի հայագիտական ամբիոնների ասոցացիայի ղեկավար Ռ. Հովհաննիսյանը բազմիցս է փորձել չքմեղանալ, թե իբր գիտնականն ազատ է իր կարծիքներում և ինչ ուզում է կարող է գրել: Գիտեք ի՞նչ. այդ քաղաքական պատվեր կատարող կեղծարարները թող գնան ու հոդված գրեն իրենց ամսագրերում կամ մենագրության ֆորմատով, բայց ոչ թե ամերիկահայ ուսանողի համար նախատեսված բուհական դասագրքերում: Բուհական դասագրքի համար գոյություն ունի մշակված համակարգ և մոտեցում՝ այս կամ այն հարցում համառոտ ներկայացնել գոյություն ունեցող բոլոր հիմնական ուղղությունները, այլ ոչ թե միայն մեկը՝ դյակոնովյան ինքն իրեն մերժած «քյալագյոզությունը» ու այն էլ կիսատ տարբերակով: Բոլշևիկ Դյակոնովի տեսության կիսատ տարբերակը բուհական դասագրքում «զարգացնելու» փոխարեն, թող նաև ներկայացնեին անգլո-ամերիկյան առաջավոր մեծահամբավ գիտնակաների տեսությունները /Joseph Greenberg, Colin Renfrew, Russell D. Gray, Quentin D., Atkinson, Merritt Ruhlen, David Marshall Lang և այլն /:

-Եթե ավելի առարկայական մոտենանք հարցին, ապա որքանով տեղյակ ենք, վեճի հիմնական առարկան հայերի բնիկ կամ եկվոր լինելու տեսակետներն են և վեճը հասնում է ուրարտական շրջանին: Ձեր նշած կողմերը տարբեր կերպ են մոտենում այդ խնդրին: Որոշների կարծիքով հայերը ուրատացիների անմիջական հետևորդներն են, իսկ ըստ նրանց հակառակորդների հայերի նախնիները կործանել են Ուրարտուն և բնակվել այս տարածքներում: Եթե նման տեսակետների պատճառները ոչ թե զուտ գիտական են, այլ քաղաքական, ապա արդյո՞ք պետք է ենթադրել, որ վերջին տեսակետի կողմնակիցները կասկածի տակ են դնում այսօրվա հայերի այս տարածքների բնակվելու պատմական իրավունքները և դրա տակ ինչ-որ քաղաքական պատվեր գոյություն ունի:

-Ձեր հարցի մեջ կան մի քանի հարցեր: Պատասխանեմ հաջորդաբար:
Նախ, սեպագրերից մեզ հասած տեքստերում կան մոտավորապես 350 բառ, այսպես կոչված «ուրարտերեն» լեզվից: Այդ բառապաշարի 70%-ը հայերեն են` բնիկ բառեր են, և ասեմ, որ ստուգաբանված հենց հայտնի լեզվաբանների կողմից (Ջահուկյան, Ղափանցյանց, Աճառյան, Վիլհեմ և այլն): Երկրորդ, որևէ լեզվի քերականությունը դարերի ընթացքում ենթարկվում է փոփոխության, բայց բառարմատները և դերանունները երբեք չեն փոխվում: Սա ոչ թե իմ մոտեցումն է, այլ ընդունված միջազգային, ակադեմիական գիտականորեն հաստատված օրինաչափություն:

«Ուրարտերենի» դերանուններն են՝ ասի, ատի, անի և այլն, ինչպես արևմտահայերենի բարբառներում ՝ ասիկա, անիկա, ատիկա: Ուղղակի հին հետազոտողները ուրարտերենի քերականությանը չէին անդրադարձել, նաև՝ տոկոս, քանակ, մաթեմատիկա չէին օգտագործել: Կարդացեք Սարգիս Այվազյանի «Ուրարտերեն քերականություն» գիրքը, որը հրատարակված է հայերեն և անգլերեն լեզուներով: Մյուս հանգամանքը՝ «ուրարտական» ժամանակների դամբարաններից հանված բարձրաստիճան մարդկանց ոսկորների ԴՆԹ-ն ցուցում է նրանց ոչ սեմիտ, այլ հնդևրոպացի լինելը: Հաջորդը կարևորագույն հանգամանքը՝ ուրարտական պանթեոնը տիպիկ հնդևրոպական հավատամքային պանթեոն է: Եվս երկու կարևոր նկատառում.

ա. ուրարտական սեպագրերը կարդացվել են ասորական հնչյունաբանությամբ, որը սխալ է,

բ. մեզանից երեք հազար տարի առաջվա, և այն էլ հնարավոր տարբերակով՝ Կորդունքի բառբառի հիմքով սեպագիրը, անշուշտ լեզվի տարբեր՝ ավելի վաղ վիճակ է: Այսքանը համառոտ, գիտական մասով:

Հիմա անցնենք բնիկության հետ կապված քաղաքական խնդիրներին: Նոր բան ասած չեմ լինի, եթե կրկնեմ հայտնի իրողությունը, որ Թուրքիան «օդում ճանկելով» հայերի իբր ոչ բնիկության և Ուրարտուն իբրև ոչ հայկական լինելու տեսությունները, սկսեց քաղաքականացնել այն, փորձելով կասկածի տակ դնել այսօրվա հայերի այս տարածքների վրա բնակվելու պատմական իրավունքները: Թուրքական՝ «Հայերը ոչնչացրել են հնագույն ուրարտական քաղքակրթությունը և այս տարածքների բնիկները չեն» քարոզչության վրա տարեկան ծախսում է միլիոնավոր դոլարներ:

Ավելին, Թուրքիայի ՆԱՏՕ-ի անդամակցությունը 1950-ականներին, ինչպես նաև ՍՍՀՄ-ի ու Արևմուտքի սառը պատերազմի ժամանակների քարոզչական հակամարտության իրողությունը, նպաստեցին, որ այս հարցն ավելի քաղաքականացվի: ԱՄՆ-ի և արևմտյան համալսարանների հայագիտությունը հստակ դիրքորոշում վերցրեց, որը ևս քաղաքական էր: Դրա մասին բացահայտ գրում է Բրիտանացի հայտնի պատմաբան Քրիստոֆեր Ջ. Ուոքերը (Christopher J. Walker) իր “Armenia: The Survival of a Nation” գրքում: Փաստորեն, ԱՄՆ-ի հայագիտական ամբիոնները պետդեպարտամենտի դիրեկտիվներով է «զարգացնում» հայագիտությունը: Եվ ինչպես հաղորդում է Քրիստոֆեր Ուոքերը՝ այդ ոչ գիտական, և ոչ հայանպաստ քաղաքականությունը շարունակվում է մինչ այսօր:

Մեր երեխաներն այստեղ այդ կեղծարարների դասագրքերից ավելի են սկսում ազդվել ու օտարանալ իրենց արմատներից: Օրինակ, երբ հայ ուսանողը կարդում է Ռոնալդ Գ. Սյունու գրածը, թե իբր՝ Արցախը եղել է Աղվանքի տարածք ու երբեք պատմական Հայաստան պետության կազմում չի եղել,- նմանատիպ զեղծարարություններ, ապա ինչպե՞ս եք կարծում այս ամենը նրա վրա ինչպե՞ս կազդի: Եվ ամենազավեշտալին այն է, որ նույնը՝ նո’ւյն տերմիններով ու ձևակերպումներով բարբառել ու բարբառում է թուրքական քարոզչությունը: Նրանք՝ թուրքերը, «Հայկական Լերնաշխարհ» եզրի փոխարեն գիտական շրջանառության մեջ մտցրեցին Eastern Anatolia տերմինը, իսկ ԱՄՆ-ի հայագիտական ամբիոներից դուրս եկած գրքերը կրկնում են դա, նրանք կեղծում են հայոց պատմությունը, նո’ւյն ճեպապատճեն տեսնում ենք սյունիների, ռասսելների, քաուինների և այլոց գրքերում: Ավելացնեմ նաև, որ այս հայագետների մեծ մասը անգրագետ է. հայագիտության դոկտոր լինելով հանդերձ, նրանցից ոչ մեկը չի կարող արևմտահայերենով կամ արևելահայերենով մեկ էջանոց շարադրություն գրել, և ուսանողության հետ դասընթացները տարվում են անգլերենով: Վերջացնելով ասեմ, որ ոմանց համար այս դանդաղ գործող ռումբը կարող է թվալ անէական, քանի-որ այն թվացյալ անտեսանելի է՝ տանկ ու ռմբակոծիչ ինքնաթիռ չէ, սակայն իրականում այս հարցն ազգային անվտանգության խնդիր է, որի մասին պետք է մտածի պետությունը: Իսկ իրական ազգային գերխնդիրներով զբաղվող պետություն մենք չունենք:

Եվ ևս մեկ նկատարում: Սովետական կայսրապետության ժամանակներում՝ այո՛ գիտությունը և արվեստը անկախ չէին, սակայն եթե որևէ մեկին թվում է, թե Արևմուտքում գիտությունը, արվեստը կամ սեփական մոտեցումն արտահայտելը ունի իրական քաղաքական ազատություն, ապա սխալվում է: Ուրեմն նա կամ չի ապրել այդ ազատության մեջ կամ խորքային շփումներ չի ունեցել և չգիտի համակարգը: Միայն մեկ օրինակ, ազգային Սի-Բի-Էս հեռուստատեսության պատվերով, լեգենդար բժիշկ-մահի՝ Ջաք Գևորգյանի մասին փաստավավերագրական մեր ֆիլմը (որի կառուցվածքային սցենարի հեղինակն եմ և համապրոդյուսերը) ունեցավ այնքան շատ քաղաքական կանխարգելումներ, որ միայն յոթ տարի հետո ցուցադրվեց, և սա այն դեպքում, երբ ֆիլմն ուներ այնպիսի հզոր սատարողներ, ինչպիսիք էին՝ Մայք Վալլասը, Բարբրա Ուոլթերսը, Լարրի Քինգը, Ջեֆրի Ֆայգերը և այլն: Ամերիկյան հեռուստատեսային «ալեհեր ասպետը» – լեգենդար լրագրող Մայք Վալլասը, Ջաք Գևորգյանի մասին միայն մեկ հոդվածի՝ իր կարծիքն արտահայտելու համար, քիչ էր մնում թռչեր իր պաշտոնից:

-Պատմագիտությունը և առհասարակ գիտությունը միշտ ունեցել է քաղաքական բաղադրիչ և քաղաքական նպատակներ՝ հատկապես հասարակական գիտությունները: Սակայն բնիկ կամ ոչ բնիկ լինելը կարծես թե ժամանակակից աշխարհում այնքան էլ որոշիչ չէ: Օրինակ`Կոսովոյում ալբանացիները բնիկ չեն և ընդամենը մի քանի տասնամյակ առաջ նրանք Կոսովոյում փոքրամասնություն են եղել, սակայն Արևմտյան երկրները ճանաչեցին Կոսովոյի անկախությունը, կամ նույն քաղաքական անհրաժեշտության դեպքում Ռուսաստանը ճանաչեց Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի անկախությունը, այն դեպքում, երբ աբխազներն այդ տարածքում բնիկ ժողովուրդ են, իսկ Հարավային Օսիայում օսերը համեմատաբար վերջերս են հայտնվել: Այսինքն, երբ քաղաքական կամ աշխարքաղաքական շահեր կան, բնիկ կամ ոչ բնիկ լինելը առանձնապես նշանակություն չունի: Ո՞րն է ԱՄՆ կամ որևէ այլ ուժի շահը հայերին 3-4000 տարվա կտրվածքում եկվոր հայտարարելը, առավել ևս, որ ցանկացած ժողովուրդ տարբեր էթնոսների միաձուլման արդյունք է: Օրինակ, վերջերս թուրքերի գեների ԴՆԹ–ի անալիզը ցույց է տվել, որ նրանց ընդամենը 3% ունի թյուրքական կամ մոնղոլական ծագում:

– Խնդիրը՝ միջազգային իրավական չէ: Մի մոռացեք, որ քաղաքական քարոզչությունը նույնպես միջազգային իրավունքի դաշտից չէ, այլ պատերազմական և ագրեսիայի դաշտից է: Այն կարող է փլուզել քո հավաքականությունը, ստեղծել հուսալքություն, բարոյալքել և այլն: Ավելացնեմ նաև, որ յուրաքանչյուր ազգային հավաքականության գոյատևման հիմքը՝ իր պատմամշակութային արժեքներն են, որը ստեղծում է ազգային հավաքականության բարոյահոգևոր ընդհանրական նկարագիրը: Բնությունը չի աշխատում համահարթեցման մեխանիզմով, այլ՝ տեսակների բազմազանությամբ ստեղծված սիմֆոնիա է, որտեղ յուրաքանչյուր տեսակ իր գույնն է բերում ընդհանրական համամարդկային համայնապատկերում: Յուրաքանչյուր ազգային հավաքականություն ունի իր ներքին հավաքական հավատամքն ու հիշողությունը՝ ինչպես անհատը: Լվացեք կամ վերացրեք մարդու հիշողությունը և նա կդառնա իր անձնականությունը կորցրած շլմորած ռոբոտ: Խարխլեք ազգի հավաքական հավատամքն ու հիշողությունը ու նա հավաքական միավորից կդառնա անգույն խսիր՝ քամու բերանին:

Եթե եվրոպական երիտասարդ ազգերն ունեն իրե՛նց հինգ հարյուր տարվա կամ հազար տարվա հավաքական զգայականը՝ պատմամշակութային հիշողությունը, որը նրանց գոյության առանցքն է, ապա հայերիս համար դա՝ մեր բնիկությունն է, մեր հազարամյակների պատմությունն ու մշակույթն է, հայ էթնոսի բնօրրան` Հայկական Լեռնաշխարհն է, Եղեռնն է, հայրենազրկումն է, Արցախյան պատմական արդարության հաղթանակն է… Ահա սա է հավաքական ՈԳԻՆ, նրա հավաքական հավատամքը: Եթե դուք սկսեք հայ անհատների մեջ փլուզել այդ հավատամքը, հոգին, ապա մարմինը դառնում է կենդանի դիակ, ուրեմն դուք հաղթել եք: Եվ սա էլ է պատերազմի ձև ու գործածվում է:

Անդրադառնամ ձեր հաջորդ հարցին: Ոչ՛, կան նաև հին ազգեր, որոնք տարբեր էթնոսների խառնումից չեն առաջացել: Եվ ամենակարևորը՝ բնության մեջ աշխատում է հակառակ էֆեկտը՝ էպիգենետիկ ընդհանրական հիշողությունը: Կարդացեք Ստենֆորդ համալսարանի էմիրատուս մեծագույն գիտնական Լուջի Քավալի Սֆորզայի /Luigi Luca Cavalli-Sforza/ The History and Geography of Human Genes աշխատությունը: Եվ ոչ միայն նրան: Նրա գլխավորությամբ հարյուրավոր լավագույն գենետիկ ինժիներների խմբերը վերջին 25-30 տարիների ընթացքում պարզեցին, որ կա փաստացի հստակ կապ՝ ազգության ընդհանրական գենի, լեզվի ու մշակույթի միջև (Cavalli-Sforza, L.L. 2000. Genes, Peoples, and Languages. North Point Press, New York. ISBN 0-86547-529-6 Cavalli Sforza, L. L, Il caso e la necessità – Ragioni e limiti della diversità genetica, 2007, Di Renzo Editore, Roma Stone, Linda; Lurquin, Paul F.; Cavalli-Sforza, L. Luca (2007). Genes, Culture, and Human Evolution: A Synthesis).

-Կան տարբեր կարծիքներ այն մասին, թե որքանով է այսօրվա հայի ինքնության վրա ազդում «ուրարտական պատմական հիշողությունը», սակայն մոտեցեք ցանկացած միջին հայի և հարցրեք առնվազն այսօրվա Հայաստանի տարածքի վերջին հազար տարվա պատմությունից, կհամոզվեք, որ տեղեկացվածությունը գրեթե զրոյական մակարդակի է: Դասագրքերում շատ կցկտուր տեղություններ են տրվում` առանց ժամանակագրական կապի, իսկ Հայաստանի «քաղաքական պատմության» մասին խոսք անգամ չի գնում: Ո՞րն է դրա պատճառը: Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ մենք մեր ոչ շատ հեռու անցյալից ամաչում ենք և ցանկանում այն ջնջել սերունդների հիշողությունից, որովհետև հերոսական էջերն այնտեղ քիչ են: Սակայն դրա հետ կարելի էր հաշտվել, եթե դրա հետևանքով եկող սերունդները չզրկվեին պատմության անհաջողություններից դասեր քաղելու հնարավորությունից: Երբեմն անհաջողություններն ավելի ուսանելի են լինում:

-Իրական ազգային գերխնդիրներով զբաղվող պետություն մենք չունե’նք: Անտերություն է: Հայաստանի Հանրապետությունում այսօր մենք ունենք վերջին 20 տարիների ընթացքում ձևավորված քաղաքա-ֆինաննսա-օլիգարխիկ ռեժիմ` «թայֆա», որն այսօր ստեղծել է կեղծ ազգայնականություն, և այդ կեղծը ընդհանրապես որևէ կապ չունի ո՛չ նժդեհականության հետ, ո՛չ էլ ազգային որևէ բանի հետ: Իշխանական էլիտայի ներկայացուցիչների համար կա միայն իրենց անձնական շահը՝ «ինձանից հետո թեկուզ ջրհեղեղ» վարքագծի դե ֆակտո իրագործմամբ ու արդյունքով: Եվ երբ հեղհեղուկ իշխանություններն իրենց իսկ շահի համար այս կամ այն կայսրապետության կամակատարն են, ապա հայաստանյան գիտական մշակներից շատերն այսօրվա պետության դե ֆակտո չգոյության պատճառով կամ սնվում են Ռուսական ֆոնդերով կամ անդրօվկիանոսյան գրանտներով:

Այո՛, լիովին ճիշտ եք, սերունդների հիշողությունը էական է: Երբ չկա սերունդների հավաքական պատմամշակութային և բարոյահոգևոր արժեքների փոխանցում, երբ կտրվում է կապը ու սերնդափոխության ընթացքում չկա փոխանցման ու արդիականացման համակարգ, ապա ազգային հավաքականությունն ի վերջո կանգնում է լինել-չլինելու առջև: Այսօր մենք կորցնելու ենք մեր երկիրը շատ մոտ ապագայում, որովհետև հասել ենք դրա ռեալ հնարավորության սահամանգծին:

religions.am