Հեղափոխագողական ՀՅԴ կուսակացության փառավոր էջեր շարքից: Պարսկաստանում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանատունը անմիջապես հաղորդում է Լոնդոն իր վերադասին, մանրամասներ հաղորդելով Պարսկաստանում Հայաստանից փախուստի մատնած որոշ դաշնակցական գործիչների վերաբերյալ: Փաստաթուղթը թվագրված է 1921թ. և մանրամասներ է հաղորդում ՀՅԴ և Գարեգին Նժդեհի միջև ծագած անհամաձայնության վերաբերյալ: Ընդ որում անգլիական հետախուզությունը վերահաստատում է Նժդեհի այն կարծիքը, որ ՀՅԴ հեղագողականները մահափորձ են նախապատրաստում նրա դեմ: Անգլիացիները նաև հայտնում են այդ թշնամության գլխավոր դրդապատճառների մասին, որոնց շարքում ՀՅԴ մատնությունն էր՝ Շուշի քաղաքում: Այն փաստում է, որ Նժդեհը տեղյակ էր 1920թ. Շուշի քաղաքի ոչնչացման գործում ՀՅԴ մեղքի բաժնի վերաբերյալ: Շուշի քաղաքի ողջակիզմանը զոհ գնացած 20հզ. հայության կենդանի այրման գլխավոր մեղավորը դաշնակցությունն էր: Համաձայն Գ. Նժդեհի և անգլիական ռազմական հետախուզության, քաղաքը թաթարներին և Դավիթ բեկ Սուլթանովին վաճառել են որոշ պաշտոնյա հայեր, որոնց վրա էր դրված քաղաքի պաշտպանության պատասխանատու գործը: Թերևս սա է գլխավոր պատճառը, որ թուրքական և Բոստոնի ՀԴՅ արխիվների բացման պահանջին այդան հուժկու ընդդիմանում է մերօրյա դաշնակցությունը: Բայց այդ ընդդիմադիրներին պետք է նաև հայտնի լինի, որ Բոստոնի արխիվների կրկնօրինակները, ավելի մեծ հավաստիությամբ և վավերականությամբ պահվում են օտար տերությունների արխիվներում: Այդ մասին տեղյակ են ինչպես թուրքերը, այնպես էլ նրանց դաշնակիցները: Սարսափելին միայն այն է, որ այդ փաստաթղթերի գոյության և պարունակության մասին հայտնի չէ միայն մեր ժողովրդին:

Տիգրան Սարուխանյան