1913 թվականի փետրվարին Բեռլինում հրատարակվող ամսագրում լույս տեսան Սուլթան Համիդի օրագրային գրառումները: Այդ հրապարակումն այնքան անսպասելի ու աղմկահարույց էր, որ հանդեսի բեռլինյան թղթակիցն անմիջապես դա թարգմանեց և առաքեց հայրենիք: Նույնիսկ այն օրերին եվրոպական դիվանագիտական շրջանակներում հասկանում էին, որ խոսքն այդ դեպքում ոչ թե իշխանությունից զրկված մեկի հիշողությունների ու դիտարկումների, այլ Օսմանյան կայսրության ներկա ու ապագա քաղաքական չափորոշիչների մասին էր, ինչը (անկախ իշխանության եկած երիտթուրքական նոր ուժերի հավաստիացումների) գաղափարական կտակի դեր էր խաղալու վերջիններիս համար: Ժամանակն ապացուցեց այդ կռահումների ճշմարտացիությունը:

Աբդուլ Համիդը (1842-1918) Թուրքիայի սուլթանն էր 1876-1909 թթ.: Մեր պատմության մեջ նա առավելապես հայտնի է «Կարմիր սուլթան» մականունով, ինչը վաստակել է հայերի ու քրիստոնեա այլ ազգերի արյունալի ջարդերը կազմակերպելու համար: Գահ բարձրացավ պալատական հեղաշրջման արդյունքում, Թուրքիայի ծանր կացության պայմաններում: Սկզբնապես ներկայանալով իբրև բարենորոգումների ու պառլամենտական կարգերի կողմնակից, Ա. Համիդը 1876-ին հռչակեց նոր սահմանադրություն, սակայն երկու տարի անց ցրեց պառլամենտը և երկրում հաստատեց միահեծան վարչակարգ` պետական քաղաքականության առաջնայնություն հռչակելով պանիսլամիզմն ու պանօսմանիզմը: Նրա օրոք էր, որ կյանքի կոչվեց եվրոպական պետությունների տնտեսական և քաղաքական ներթափանցումը Թուրքիա: Բայց և նրա օրոք էր, որ կայսրության անդամահատման վտանգն ու երկրի ներքին ծանր կացությունը ծնունդ տվեցին երիտթուքերի շարժանը: 1909-ի մարտի 31-ի հեղաշրջման փորձից հետո նա գահընկեց արվեց: Մինչև կյանքի վերջ ապրում էր տնային կալանքի տակ` սկզբում Սալոնիկում, իսկ 1912թ. հետո` Ստամբուլում:
Աբդուլ Համիդի գրառումները գլխավորապես վերաբերում են անցյալ դարասկզբի իրադարձություններին, սակայն անհնար է չնկատել, որ մեկ դար անց էլ դրանք չեն կորցրել իրենց թարմությունը ինչպես աշխարհքաղաքական հարաբերությունների գնահատման տեսանկյունից, այնպես էլ չխամրող հավակնությունների ընդգրկման սահմանների առումով: Թուրքերն իրենք էլ հպարտությամբ են խոստովանում, որ տասնամյակներ շարունակ Աբդուլ Համիդի մտքերն ու պատգամներն ուղենիշ են եղել թուրքական պետության կառավարողների համար և որպես թանկ ժառանգություն հասել են մինչև մեր օրերը:
Օրագրային հատվածների ստորև ներկայացվող թարգմանությունը կատարվել է ռուսերենից:

Հովիկ Չարխչյան

ՀԱՏՎԱԾՆԵՐ ՕՐԱԳՐԻՑ

… Իմ հին այգեպանն իրավունք ուներ, երբ Բալկաններում տեղի ունեցող քաղաքական խառնակությունների մասին իր կարծիքը հայտնում էր այսպես. խնձորենին, տանձենին, սալորենին, մայրի ծառը և պինիան1 բուսել էին իրար կողքի այնպես, որ նրանց ճյուղերը քսվում էին իրար: Մայրի ծառը սլացել էր մյուս ծառերից բարձր, բայց և այնպես այս վերջիններս հսկայի ստորին ճյուղերից խլում էին լույսն ու օդը, այնպես որ այդ ճյուղերը չորանում, պոկվում էին: Ու այնպես պատահեց, որ այդ ծառերը, պայքարելով արևի լույսի համար, կռվեցին: Վերջապես Ալլահը վերևից լսեց նրանց կռիվն ու հայհոյանքը: Եկավ ու ասաց. : Այդպես է բանը նաև Բալկաններում: Խնձորենին Ռումինիան է, սալորենին` Սերբիան, պինիան` Հունաստանը, իսկ տանձենին Բուլղարիան է: Մեր Թուրքիան այդ մայրի ծառն է, որից արդեն պոկվել էին մի քանի փտած ճյուղեր, ինչպես կարծում եմ ես, որ ի վնաս նրա արմատի, որովհետև այդ դատարկ և փտած ճյուղերը, որ մենք կորցրինք, վտանգավոր էին մեր ծառի առողջության համար:
Եգիպտոսի իմ փաշայի (Մուխթար փաշա, կայսերական կոմիսար) զեկուցումը գովաբանում է այն ամենը, ինչ արել են անգլիացիները Նեղոսի շրջանում: : Մուխթարը հիմար է, նա ինքն էլ վարակված է անգլիական թույնով: Ինչպե՞ս է կարողանում գովաբանել անգլիացիներին, որոնք գործում են միայն եսասիրությունից, որոնք միայն ծծում են Նեղոսի երկրի հյութերը և ուզում են անգլիական գավառ դարձնել այն: Այդ բանին հասնելու համար նրանք փչացնում են ժողովրդի բնավորությունը, աշխատում են խախտել մահմեդական առաքինությունները:

* * *
… Ի՞նչ օգուտ մեզ եվրոպական կուլտուրայի այդ բոլոր հաջողություններից: Նրանք կուրացնում են տգետներին և խաբում են ժողովրդին, որն առաջ այնքան խաղաղ ու բախտավոր էր ապրում: Ոչ, Արևմուտքի քաղաքակրթությունը մեզ համար մահաբեր թույն է, որ մեզ մատուցում են նենգամիտ ժպիտով: Մենք հյուրասիրում ենք օտարերկրացիներին, և շնորհակալության փոխարեն նրանք մեզ ոչնչացնում են, կորուստ են պատրաստում մեզ համար:

* * *
Խաչակրաց արշավանքը Թուրքիայի դեմ թերևս երբեք չի դադարի: Գլաստոնը2` այդ թոկից փախած չաչանակը, գնում է Պիոս 2-րդ պապի շավղով: Այնուամենայնիվ, քրիստոնյաներին այդքան թշնամի օսմանցիների կայսրությունը արդեն միջին դարերում, երբ Արևմուտքում կրոնական ամենակատաղի հալածանքներ էին տեղի ունենում, ապաստան էր տալիս ամենքին, որ հալածվում էր հավատի համար: Երբ Իսպանիայում տիրում էր սրբազան ինկվիզիցիան, որը այրում և արտաքսում էր հրեաներին, մենք օգնեցինք և տեղ տվեցինք նրանց: Կիսալուսինը բոլոր ժամանակներում հաստատուն ապաստան է տվել կրոնի և քաղաքական համոզմունքների համար հալածվածներին: Բայց Արևմուտքում ո՞վ գիտե մեր պատմությունը: Ո՞վ է այստեղ առհասարակ գլխացավանք պատճառում իրեն ծանոթանալու նրա հետ: Ի՞նչ է հասկանում, օրինակ, «Grand old man Gladston» -ը արևելյան գործերում: Եթե ճշտորեն բնորոշելու լինեմ նրա հայամետ տարակարծությունները, նրա հարձակումներն իմ կառավարության դեմ, «որը իբր թե հենվում է ոչ թե օրենքների, այլ բռնության վրա», ապա ես կանվանեմ այդ հարձակումները միայն կոպտություն: Մի՞թե հայերի նկատմամբ նույնը չեղավ, ինչ որ և «bulgarian horrors»3- ների վերաբերմանբ, մի՞թե վաղուց արդեն չի ապացուցված, թե ինչպիսի սուտ տեղեկություններ էին հրատարակում այն ժամանակ անգլիական թերթերը: Նրանք հաղորդում էին, թե քրիստոնյաների գյուղերը քարուքանդ են արվում, բնակիչները ջնջվում են, այնինչ բանից դուրս էր գալիս, որ այդ տեղերը ծաղկած դրության մեջ են, իսկ բնակչությունն ապրում է կատարելապես համերաշխ մահմեդական հարևանների հետ: Ես կարծում եմ, որ ամեն ոք, ով երկար ժամանակ ապրել է Արևելքում և հայացքների անաչառություն է պահպանել, կասի, որ մենք` մահմեդականներս, այնուամենայնիվ, ամենալավ մարդիկն ենք արևելյան քրիստոնյաների համեմատությամբ: Ինչպիսի սարսափներ են գործել հենց թեկուզ իսպանացիները, երբ ձեռնարկում էին իրենց գյուտերը, ինչքան անգութ էին ֆրանսիացիները Ալժիրի նվաճման ժամանակ, բելգիացիները Կոնգոյում, էլ չեմ խոսում Սիբիրի ռուսների անգթությունների մասին: Պե՞տք է արդյոք զարմանալ թուրքերի կատաղության վրա, որոնք մինչև վերջին ժամանակներս փայփայում էին հայերին և այդ բանի համար շնորհակալության փոխարեն ենթարկվում էին նրանց կատաղի հարձակումներին հենց իրենց տանը: Մի՞թե հայերը չէին, որ փոթորկվում էին սրով ու պայթուցիկով, իբրև իսկական անիշխանականներ: Պետությունները թույլ չէին տալիս, որ մենք մեր տերը լինենք մեր սեփական տան մեջ. նրանք անդադար գալիս էին իրենց առաջարկներով, կապիտուլյացիաներով և այլն: Այն ամենը, ինչ որ աշխարհիս մյուս պետությունների մեջ, հենց թեկուզ Մոնակոյում, արդար ու բնական է համարվում, մեզանում քրիստոնյա պետությունները չեն ընդունում: Խաչակրաց ծածուկ արշավանքը Թուրքիայի դեմ չի դադարում մինչև այժմ էլ:

ԲՈՒԼՂԱՐԻԱ (1903թ.)
Իմ կայսերական կոմիսար Նեջիբը (Սոֆիա) մի հետաքրքրական վավերագիր է ձեռք բերել: և այլն: Ճարպիկ Նեջիբը կարող էր և այդքան փող չծախսել այս նամակը ձեռք նետելու համար: Վիեննայի իմ դեսպանը վաղուց ինձ հաղորդել էր, որ Ֆերդինանդը Վիեննայում էլ ամեն գործ է դրել, որ օգնություն ստանա Բուլղարիան Թուրքիայից անջատելու համար: Չնայելով իր սիրալիր վարմունքին և մեզ քծնելուն` իշխան Ֆերդինանդին չի կարելի վստահել: Թող նա համարձակվի իրեն թագավոր հայտարարել: Այդ բանը մենք չենք կարող և չպետք է թույլ տանք, եթե չենք ուզում ձգել մեր, իբրև մեծ պետության վարկը: Այդ դեպքում Ադրիանապոլիսի զորքերը անհապաղ առաջ կշարժվեն դեպի Սոֆիա: Ռուսիան դեռ կմտածի` միջամտի՞, թե՞ ոչ: Ավստրիան մեծ սխալ կգործի, եթե աջակցի Բուլղարիային իր մեծապետության մոլուցքն առաջ քաշելու համար:

ԲՈՒԼՂԱՐԻԱ ԵՎ ՊԱՆՍԼԱՎԻԶՄ
Ռուսիան ուրիշ բան չի ուզում, եթե ոչ պանսլավիզմը տարածել մինչև Բոսֆոր: Բուլղարները միայն նախակարապետներն են ռուսական այդ գրոհի: Նրանք ցարի կույր գործիքն են եղել և կլինեն: Միայն հունական աշխարհը կարող է դիմադրել սլավոնականությանը Բալկաններում: Փառք Ալլահին, որ բուլղարներն ու հույները ատում են իրար և անհաշտ են: Ինչպես կրակն ու ջուրը, Բուլղարիան ոչ միայն Ռուսիայի, այլև Անգլիայի պաշտպանյալն է: Մի՞թե չի ապացուցված, որ բալկանյան կոմիտեն Լոնդոնում ահագին գումարներ է ծախսում` օգնելու համար բուլղարական հրոսակախմբերին, որոնք անցնում են մեր սահմանը և շատ տարիներ խանգարում են մեր սահմանամերձ գավառների խաղաղ կյանքը: Եթե Բուլղարիան ֆինանսական տեսակետից անդունդի ծայրին չլիներ, վաղուց արդեն պատերազմ հայտարարած կլիներ մեզ: Բուլղարիայի հետ պատերազմ պետք է լինի և կլինի: Դեռևս 7 տարի առաջ մենք պետք է վերջացնեինք այդ ստահակի բանը, բայց ամեն անգամ, երբ մենք պատրաստվում էինք գնալ բալկանյան այդ ավազակների դեմ, Ռուսիան և Անգլիան խանգարում էին մեզ: Անգլիան և Ռուսիան պրպտում էին մեր տանը երկու մկան պես: Ֆրանսիան մի ժամանակ մեր վսատահելի մկնորսն էր, որին կարող էինք հարկավոր րոպեին բաց թողնել այդ երկու անհաճո կրծողների դեմ: Բայց Ֆրանսիային ավելի ու ավելի քիչ կարելի է վստահել: Փառք Ալլահին, որ նրան փոխարինել է Գերմանիան: Ամենքին հետ մղելու համար մենք կարող ենք օգտվել մեր :

ԳԵՐՄԱՆԻԱՆ ԵՎ ՖՐԱՆՍԻԱՆ ԱՐԵՎԵԼՔՈՒՄ
Ֆրանսիցիները շատ են բարկանում, որ ես նախապատվությունը տալիս եմ գերմանացիներին: Դա, իհարկե, իր հիմքերն ունի: Ինքը` կայսերն է ջանում իմ համակրանքը շահել: Նա (Վիլհելմը) այնպիսի մի մարդ է, որին պիտի համակրել ու սիրել: Նա զարմանալի մարդ է ու ինչպիսի բարձրության է հասցրել իր երկիրը: Գերմանացին ինքնըսինքյան ավելի սիրելի ազգ է, քան ֆրանսիացին: Իր բնավորությամբ նա ավելի մոտ է օսմանցուն: Վերջինիս պես նա էլ մի քիչ դանդաղաշարժ է և ծանրակշիռ, բայց հավատարիմ և ազնիվ: Գերմանացին աշխատասեր է և գործում է հետևաբար: Ֆրանսիացին էլ շատ աշխատասեր է, բայց նա չի գործում գերմանացու եռանդով և չափազանց վատնում է իր ուժերը անօգուտ պոլիտիկոսության վրա: Գերմանական տոկունությանը ֆրանսիացիները կարող են հակադրել միայն իրենց ընդունակությունը դեպի խանդավառություն, որը, սակայն, չափազանց շուտ է չքանում այրվող ծղոտի բոցի նման: Բայց ամենից առաջ գերմանացին լավ գիտե իր ձեռնարկելիք գործը, մի բան, որ մեծ մասամբ պակասում է ֆրանսիացուն: Այն հանգամանքը, որ մեզ` օսմանցիներիս համար ֆրանսիացիները այնքան համակրելի չեն, որքան առաջ, բացատրվում է նրանով, որ նրանք խլեցին մեզնից Թունիսը և մեկ էլ նրանով, որ մենք չենք կարող կատարելապես հաշտվել կառավարության հասարակապետական ձևի հետ: Ուր չկա միապետի գայիսոն, չի կարող հաստատուն կարգ լինել:

ՌՈՒՍԻԱ
Ճապոնացիների հաջողությունները ռուսների դեմ պետք է մեծ ուրախություն պատճառեն մեզ: Ճապոնական հաղթությունները մեր հաղթանակներն են: Մեծ բախտ է մեզ համար, որ նա իր ավելորդ ուժերով դիմում է դեպի Հեռավոր Արևելք, որովհետև դրանով թուլանում է նրա գահը Սև ծովում: Հենց որ Ռուսիան մի քիչ հավաքի իր ուժերը, իհարկե, նորից մեր դեմ կդառնա: Քանի որ նա չի կարող Բալթիկը ռուսական ծով դարձնել, ուստի ձգտում է այդպիսի ծով դարձնել Սև ծովը: Այս հասկանալի է և բնական: Ռուսիայի գլխավոր ջրային ճանապարհները` Դնեստրը, Դնեպրը, Դոնը, իսկ ջրանցքների միջոցով նաև Վոլգան, թափվում է Սև ծովը: Ռուսական հզորությունը ձգտում է անցնել դրանից այն կողմ նեղուցների միջոցով դեպի Միջերկրական ծով: Ռուսիայի համար գուցե չափազանց կարևոր է փշրել Դարդանելի շղթաները, բայց մեզ համար էլ կենսական խնդիր է այդ նեղուցները մեր իշխանության տակ պահելը: Եթե մենք այս կետում անհաշտ հակառակորդներ չլինեինք, ապա մենք և Ռուսիան ամենալավ բարեկամները կլինեինք աշխարհիս երեսին: Պետական կազմի տեսակետով ցարի կայսրության և իմ կայսրության միջև չափազանց շատ է նմանն ու հարազատը: Քիչ նամանություն չկա երկու ազգությունների նույնիսկ բնավորության միջև: Այդ բոլորը նպաստում են այն բանին, որ երկու պետությունները ավելի շուտ դաշնակիցներ դառնան, քան ժառանգական թշնամի: Այդ բանին ավելանում է և այն փոխադարձ ներգործությունը, որ մենք Ռուսիայում ունենք շատ միլիոն մահմեդականներ, այնինչ Ռուսիան հանդիսանում է օրթոդոքս եկեղեցու հովանավորը իմ կայսրության մեջ:

* * *
… Մեր պետության հիմքը հանդիսանում է կրոնը: Դժբախտաբար, Անգլիայի դավաճան քաղաքականությանը հաջողվեց մեզանում հարուցանել ազգայնական ոգին: Եվ ահա Արաբիայում ապստամբություններ են լինում, Ալբանիայում` իսլամի այդ եվրոպական ամրոցում նույնպես խռովություններ են տեղի ունենում: Անկարգություններն անցել են և Սիրիա… Եթե իսլամի միության գաղափարը չքանա, կփլվի մեր կայսրությունը: Ցավալի է, որ մի շարք գավառներ, ուր մահմեդականներ են ապրում, անցել են արդեն քրիստոնյա պետություններին: Օսմանյան կայսրությանը թողնված է ընդամենը 20 միլիոն ուղղահավատ: Բայց և այնպես բոլոր մահմեդականների հայացքներն ուղղված են դեպի Ստամբուլ: Եվ անհրաժեշտ է տարեցտարի ամրապնդել ուղղափառներին միացնող կրոնական կապերը: Սա է մեր ապագան: Այն ժամանակ Անգլիան, Ֆրանսիան, Ռուսիան և Հոլանդիան մի՞թե իմ ձեռքը չեն ընկնի: Իմ մի խոսքը, խալիֆի մի խոսքն էլ բավական է, որ սրբազան պատերազմ հարուցանի: Վայ այն ժամանակ քրիստոնյա պետություններին: Րոպեն դեռ չի հասել, բայց կհասնի, երբ բոլոր ուղղափառները ոտքի կկանգնեն մի մարդու պես և կջախջախեն անհավատների կռած շղթաները: Անգլիական տիրապետությունների մեջ ապրող 85 միլիոն, հոլանդական գաղութներում ապրող 30 միլիոն և Ռուսիայում ապրող 10 միլիոն մուսուլմանները կմիանան: Հայտնի է, որ այսօր 250 միլիոն մուսուլմաններ ամեն օր աղոթում են Ալլահին` հայացքները բարձրացնելով դեպի խալիֆը, որ մարգարեի հաջորդն է հանդիսանում: Այս բանից հետո կարելի՞ է արդյոք պնդել, որ մենք միայն մի թույլ գործիք ունենք պետությունների համերգում:

* * *
… Եթե մենք ուզում ենք գտնել ինքներս մեզ, եթե մենք ուզում ենք հարություն տալ մեր վաղեմի ուժին, վերադարձնել մեր երբեմնի բարգավաճումը, պետք է նորից մոտենանք մեր հզորության ակունքին: Մենք կփրկվենք ոչ թե այն բանով, որ կապկություն անենք և փոխառնենք այսպես կոչված եվրոպական կուլտուրան, որ իր հետ բերում է ամենավտանգավոր վարակ, ոչ, մենք պետք է վերադառնանք մեր հին գանձին` իսլամին, ղուրանի սրբազան օրենքին:

* * *
Այն, ինչ անվանում ենք բարենորոգումներ, մեր քայքայումն է նշանակում: Ինչո՞ւ այդ պետությունները` մեր ժառանգական թշնամիները, ուզում են զոռով մեր վզին փաթաթել բարենորոգումները: Որովհետև նրանք գիտեն, որ բարենորոգումներն իրենց մեջ կրում են քայքայման այն բացիլները, որոնք պիտի կործանեն մեր կայսրությունը: Ամբողջ Եվրոպան ողբում և ասում է, որ մեր մշակույթը չափազանց ստոր աստիճանի վրա է: Եվրոպայի ազգերը մեզ քննադատում են և պահանջում, որ մենք գեթ որևէ բան անենք այս աստիճանից բարձրանալու համար: Բայց նրանք մոռանում են, որ իրենց մեջ ևս դեռ շատ բան մնում է կատարելագործելու: Ես, իհարկե, չեմ վիճելու, որ տեխնիկայի առաջադիմությունը Եվրոպայում և Ամերիկայում ապշեցնում է: Մենք հարյուր տարով հետ ենք մնացել Արևմուտքից, բայց անաչառ մարդիկ խոստովանում են, որ իմ թագավորության սկզբից զարգացումը կատարվել է կանոնավոր կերպով և թերևս նույնիսկ չափազանց արագ:

* * *
Մուհամեդը պահանջում է միայն հնազանդվել Աստծուն, բայց ոչ անհեթեթ ճակատագրապաշտության իմաստով: Մեծ է Ալլահի ողորմությունը, բայց նա չի կարող հոգալ յուրաքանչյուր մարդու պահանջներին գոհացում տալու մասին: Դրա մասին մարդիկ իրենք պիտի մտածեն և դրա համար աշխատեն: Ով չի ցանում, չի էլ հնձի, և միայն աշխատողն է արժանի հաց ուտելու: Դժբախտաբար, մեր ժողովուրդը չկարողացավ հասկանալ այս: Արաբները, սիրիացիները այդպես չեն. նրանք չեն ուզում անգործ մնալ: Չէ՞ որ քրիստոնյաների Ավետարանի մեջ էլ ասված է. «Մի՛ մտածեք վաղվա մասին»: Սակայն նրանք աշխատում են, առաջադիմում, իսկ մենք հետ ենք մնում:
Չարիքի արմատն այն է, որ ոչ մի օսմանցի չի աշխատում իրական արժեքներ ստեղծելու համար: Նա սովորել է տեր զգալ իրեն և բոլոր հոգսերը դնել ուրիշների վրա: Նա ինքը միայն ապրում է և զվարճանում: Շեյխ Ուլ Իսլամը իր հրամանով նորից հիշեցրեց, որ աշխատանքը հաճելի է Ալլահին, որ աշխատանքը ոչ ոքի անպատիվ չի անում: Մեր երիտասարդները կարծում են, որ իրենք կարող են լինել կամ պաշտոնյա, կամ սպա, կամ էլ գուցե` ուլեմ: Ինչո՞ւ թուրքը չի կարող դառնալ վաճառական, տեխնիկ, ընդունակ բանվոր: Ես ինքս աշխատում եմ նրանց լավ օրինակ տալ և զբաղվում եմ ստեղծագործական արհեստով: Այո, դժվար է փարատել այդպիսի նախապաշարումները, և որքան ցավալի է, որ նրանք արմատացել են: Պարապությունը համարվում է բարձր պատիվ, և ամեն ոք ձգտում է բաժին ունենալ այդ կարծեցյալ բարիքից: Ես ինքս պատանի հասակում հակում էի զգում պարապությանն անձնատուր լինելու: Բայց երբ տեսա, թե պարապությունը մինչև ուր է հասցնում, երբ տեսա, թե ինչի հասցրեց այն իմ եղբայր Մուրադին` կատարյալ վայրենության և խելագարության, ես թոթափեցի ինձնից այն լուծը, որ դնում է այդ ախտը: Այո, միայն այն ժամանակ, երբ կարողանանք հաղթահարել այդ անհոգությունը, որ հատուկ է մեր ժողովրդին, երբ վանենք մեզնից փափկակեցությունը, որ բխում է հարեմական կյանքի չափազանցություններից, այդ ժամանակ մենք կբուժենք մեր Օսմանյան կայսրությունը:

* * *
…Ի՞նչ են նշանակում այդ սուրբ միջազգային իրավունքի պատվերները: Բավական է միայն մի հայացք ձգենք մեր պատմության վրա, ասելու. «Այդ միայն ծաղր է»: Ազգերը ծիծաղում են իրավունքի պատվերների վրա: Նրանց համար գոյություն ունի միայն բնության մի երկաթյա օրենք` ավելի ուԺեղը թույլի թշնամին է: Մենք թուլացած ենք. Եվրոպան անդադար բռնություններ է գործադրում մեզ վրա: Քանի անգամ դաշնագրերով ստատուս քվոյի երաշխիքներ են տվել մեզ, և այնուամենայնիվ, մեր գավառները մեկը մյուսի հետևից խլել են, իսկ միջազգային իրավունքն այդ գործում ոտնատակ է տրվել:

1. Պինիա- ծառատեսակ:
2. Գլաստոն Վիլյամ- (1809- 1898), նշանավոր անգլիացի քաղաքական գործիչ, Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ։ Դատապարտել է Թուրքիայի վայրագությունները քրիստոնյա ազգերի հանդեպ։
3. Bulgarian horrors- (անգլ.) բուլղարական սարսափներ:

edit this page