ՄՈԴՈՒՍ – լատիներեն բառ է, նշանակում է՝ տարատեսակություն, միջոց, նորմա: Եզրակացությունների տարատեսակությունը, որտեղ փոխկապակցված են ենթադրությունները եւ եզրակացությունները (տրամաբանություն): Ըստ մեկ այլ ստուգաբանության, ՄՈԴՈՒՍ նշանակում է՝ տեսակ, չափ, միջոց: Փիլիսոփայության մեջ նշանակում է՝ առարկայի հատկությունը: Տրամաբանության մեջ՝ եզրակացությունների տարատեսակությունը, որը որոշվում է եզրակացությունների ձևի և չափի փոխկապակցվածությամբ: Երաժշտության մեջ՝ հարմոնիկ սանդղակ, ռիթմիկ բանաձև, զգացմունքային կառուցվածք: ՄՈԴՈՒՍ բառի բացատրությունները այսքանով չեն ավարտվում: Կա այդ բառի իրավաբանական բացատրությունը՝ այն է իրավաբանական հասկացություն է, որն ընդգրկում է մի շարք լրացուցիչ պայմանավորվածություններ՝ հատկապես նվիրատվություններ և կտակներ, անհատուցանելի իրավաբանական գործարքներ կատարելուց: Մոդուս տերմինի տակ ենթադրվում են նվիրատուի կամ կտակ կատարողի կողմից գույքի, ունեցվածքի մասնակի փոխանցման պարտավորվածությունը, որը ենթակա է կատարման վախով կամ և պատասխանատվությամբ՝ տուգանքի, վնասների փոխհատուցման, գույքի բռնագրավման տեսքով որի համար հիմք է հանդիսանում իրավաբանական գործարքը: Որպես ՄՈԴՈՒՍ թույլատրելի է ամեն տեսակ սահմանումներ, որոնք չեն հակասում օրենքին և բարոյականությանը և չեն դնում գույք ստացող անձին երկակի կամ ծիծաղելի իրավիճակների մեջ՝ այս կամ այն գործողությունները կատարելիս հօգուտ մատնանշնշված անձանց: Այստեղ ուշադրություն՝ ընդգծում եմ. ՄՈԴՈՒՍԻ ՉԿԱՏԱՐՈՒՄԸ ԵՐԲԵՔ ՉԻ ՏԱՆՈՒՄ ԳՈՐԾԱՐՔԻ ՈՉՆՉԱՑՄԱՆԸ, ՈՐԸ ՃԱՆԱՉՎԱԾ Է ՀԱՄԱՐՎՈՒՄ ԱՅՆ ԿՆՔԵԼՈՒ ՊԱՀԻՑ. ՈՐՈՇԱԿԻ ԲԱՑԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ ԱՅՆ ՈՒՆԻ ՊԱՐՏԱՎՈՐԵՑՈՒՑԻՉ, ԱՅԼ ՈՉ ԹԵ՝ ԳՈՒՅՔԱՅԻՆ ԲՆՈՒՅԹ: Համաձայն այս բնութագրման ՄՈԴՈՒՍԸ դասվում է որպես գործարքի լրացուցիչ իրավաբանական պարտավորեցուցիչ հարաբերություն, որը չի կապված նրա հետ ըստ էության: Լատիներեն ՝՝Modus Vivendi՝՝ այսպիսով նշանակում է ապրելակերպ, գոյության միջոց, պայմաններ, որոնք ապահովում են երկու հակամետ կողմերի համատեղ գոյությունը, ԳՈՆԵ ԺԱՄԱՆԱԿԱՎՈՐ ԽԱՂԱՂ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱՍՏԱՏԵԼԸ ՄԻՄՅԱՆՑ ՄԻՋԵՎ: Միջազգային իրավունքում դիվանագիտական տերմին է, նշանակում է որեվէ միջազգային պայմանագրերի վերանվանում, որը կնքվում է ոչ շարունակական ժամանակով՝ առկա հանգամանքների առկայության բերումով և որի պատճառով հասնել մշտական կամ երկարատև համաձայնության անհնար է: Լատինական Modus Vivendi – ն միջանկյալ համաձայնագիր է , երբ հանգամանքներից ելնելով հնարավոր չէ հասնել լիակատար համաձայնության, սակայն ներառում է առաջիկայում փոխարինել այն մշտական ​​համաձայնությամբ: Այսպիսով, Արա Պապյանը ՝՝Մոդուս վիվենդի՝՝ կենտրոնի ղեկավարն է, եղել է Կանադայում Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ և լիազոր դեսպան 2000-2006թթ: Ինչևէ, Արա Պապյանի կողմից գլխավորվող այդ կենտրոնը, որը կոչվում է ՝՝Մոդուս Վիվենդի՝՝, տարածել է համացանցում հետևյալ հայտարարությունը.

՝՝ՆՈՅԵՄԲԵՐԻ 22 – «ՀԱՅՐԵՆԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐԸ»
Սրտանց շնորհավորում ենք համայն Հայությանը այս փառապանծ օրվա՝
ՆՈՅԵՄԲԵՐԻ 22 – ՀԱՅՐԵՆԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐՎԱ առթիվ:
1920թ. նոյեմբերի 22-ին ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնը ստորագրեց Իրավարար վճիռը Հայաստանի-Թուրքիա սահմանի վերաբերյալ:
Արդեն մի քանի տասնամյակ է, ինչ Ապրիլի 24-ը հանդիսանում է հայ ժողովրդի նվիրական օրերից մեկը` հայոց միասնական քաղաքական վարքի թերևս ամենավառ դրսևորման օրը: Հայ իրականության մեջ այդ օրը մտավ նախ որպես հոգեհանգստի ու հիշատակի խնկարկման օր, ապա աստիճանաբար վերաճեց և դարձավ ոգեկոչման ու Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու պահանջի օր: Այսուհանդերձ, այդ օրը կորստի օր է` առավելագույնը կորուստը ճանաչել տալու օր:
Սակայն որպես ազգ և որպես արդարությանը հետամուտ հանրություն մենք կարիք ունենք հաղթա­նակի ու հատուցման օրվա, արդարության կայացման ու իրավունքի հաստատման օրվա: Մեր իրականու­թյան մեջ կա այդ օրը. հաղթանակի անթեղված կրակը պահող այդ օրը նոյեմբերի 22-ն է` Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահ Վուդրո Վիլսոնի կողմից Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանը որոշող Իրավարար վճռի (Arbitral Award) կայացման օրը: Այդ օրն իրավարար վճռով Հայաստանի Հանրապետությանը հատկացվեց մեր բնօրրան-հայրենիքի մի մասը` նրա հյուսիս-արևելյան հատվածը: Այդ օրը միջազգային իրավունքի հիման վրա կայացվեց և մեկընդմիշտ ուժի մեջ մտավ մի վճիռ, որը.
ա) կատարման համար պարտադիր է,
բ) իրավական տեսանկյունից անբեկանելի է և
գ) իրավունքների գոյության առումով անժամանցելի է:
Քանի որ Իրավարար վճիռը կայացվել է Թուրքիայի և Հայաստանի, ինչպես նաև Բրիտանական Կայսրության, Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Ճապոնիայի, Կանադայի, Հնդկաստանի, Բելգիայի, Հունաստանի, Պորտուգալիայի, Լեհաստանի, Հարավային Աֆրիկայի, Ավստրալիայի, Նոր Զելանդիայի, Չեխոսլովա­կիայի, Հարավսլավիայի, Ռումինիայի անվերապահ հայցադիմումի (compromis) հիման վրա և ուժի մեջ է մտել ստորագրման պահից, ուստի այն պարտադիր, անբեկանելի ու անժամանցելի է բոլոր վերոհիշյալ երկրների կամ նրանց իրավահաջորդների համար: Այն պարտադիր, անբեկանելի ու անժամանցելի է նաև Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների համար, քանի որ Իրավարար վճիռը կրում է ԱՄՆ-ի Մեծ կնիքը, ստորագրված է ԱՄՆ-ի նախագահի և ենթաստորագրված է ԱՄՆ-ի պետքարտուղարի կողմից:
Ըստ միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքի, որն ամրագրված է միջազգային բազմաթիվ փաստաթղթերում, Իրավարար վճռի ի կատար ածումն այդ փաստաթղթին կողմ հանդիսացող, այսինքն` հայցադիմումը ստորագրած, բոլոր երկրների անսակարկ պարտավորությունն է, նրանց անօտարելի հանձնառությունը: Ըստ այդմ, մեր համազգային խնդիրը պետք է լինի յուրաքանչյուր տարի նոյեմբերի 22-ին այդ երկրներից պահանջել, որպեսզի նրանք տեր կանգնեն միջազգային իրավունքից բխող իրենց պարտավորությանը և դա անեն ոչ թե որպես բարեհաճություն, այլ որպես մոռացված և, մասամբ ուրացված, սակայն անխաթար ու անբեկանելի միջազգային պարտավորություն:
ՆՈՅԵՄԲԵՐԻ 22-ը պետք է դառնա ոտնահարված արդարության վերականգնման, ազգային պահանջատիրության և մեզանից խլված իրավունքների վերահաստատման օրը: Մեծ հայորդի Գարեգին Նժդեհի մեկ բառով` ՀԱՅՐԵՆԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐԸ:
Այսու, կոչ ենք անում, որպեսզի ՀՀ Ազգային ժողովը, ՀՀ սահմանադրության 62-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերության հիման վրա ընդունի հայտարարություն, որով նոյեմբերի 22-ը կհռչակվի ՀԱՅՐԵՆԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐ:
«ՄՈԴՈՒՍ ՎԻՎԵՆԴԻ» ԿԵՆՏՐՈՆ՝՝
Մեջբերման ավարտ:
Այժմ, որպեսզի հասկանանք, թե այս ամենը ուր է տանում, դիմենք պատմությանը, որը մեզ կհուշի նորից, որ առաջին հայացքից գայթակղիչ երևացող պապյանական կենտրոնի հայտարարությունները իրենց դեմագոգիկ բնույթով ունեն հայ հանրությանը ապակողմնորոշելու և մոլորեցնող դեկլարատիվ բնույթ: Ինչպես երևում է այդ կենտրոնի տարածած հայտարարությունից, հիմք է ընդունվում հայ- թուրքական սահմանների և տարածքների կարգավորման Վիլսոնյան 1922 թվականի նոյեմբերի 22-ի որոշումը:
Իսկ պատմությունը մեզ ասում է, որ. ՝՝Սեպտեմբերի 22-ին, ԱՌԱՆՑ ՊԱՏԵՐԱԶՄ ՀԱՅՏԱՐԱՐԵԼՈՒ, թուրքական զորքերը Քյազիմ Կարաբեքիրի գլխավորությամբ ներխուժեցին ՀՀ տարածք՝ շարժվելով Օլթիի, Սարիղամիշի, Կաղզվանի, Իգդիրի ուղղությամբ։ Հայկական բանակը ՝՝նահանջեց՝՝։ Ստեղծված ծանր պայմաններում ՀՀ կառավարությունը դիմեց Անտանտի երկրներին՝ Սևրի պայմանագիրն իրագործելու, ռազմական ու նյութական օգնություն ցույց տալու խնդրանքով, սակայն Թուրքիայում իրենց շահերը հետապնդող Անտանտի տերությունները մերժեցին որևէ օգնություն տրամադրելուց։ Սեպտեմբերի 29-ին թշնամին գրավեց Սարիղամիշն ու Կաղզվանը, հոկտեմբերի 30-ին՝ Կարսը, նոյեմբերի 7-ին՝ Ալեքսանդրապոլը, նոյեմբերի 12-ին՝ Աղինը։ Նոյեմբերի 15-ին ՀՀ կառավարությունն ընդունեց դեռևս նոյեմբերի 9-ին թուրքերի առաջարկած հաշտության ծանր պայմանները՝՝:
Թե ինչու եմ ընդգծում այդ ՝՝ԱՌԱՆՑ ՊԱՏԵՐԱԶՄ ՀԱՅՏԱՐԱՐԵԼՈՒ՝՝ բառերը, ապա այն հիմքով, որ դաշնակցականների կառավարությունն էր հրավիրել, որպեսզի Թուրքական զորքերը մտնեն նշված տարածքները: Այդ մասին րացուցիչ առաջարկում եմ ծանոթանալ Ալեքսանդրապոլի պայմանագրին, որտեղ թուրքական կողմը նշում է , որ ՍՏԻՊՎԱԾ Է ձեռնարկել այդ պատերազմը Հայաստանի Հանրապետության դեմ և չի պարտավորվում հատուցել Հայաստանին պատերազմի ընթացքում հասցված վնասները: Թուրքերի առաջխաղացումը մտնում էր Անգլիայի շահերի մեջ: Դաշնակիցները հույս ունեին, որ թուրք-հայկական պատերազմում թուրքերի առաջխաղացմանը կհաջորդի թուրքական ագրեսիայի ընդլայնումն Անդրկովկասում, ինչը կհանգեցնի Խորհրդային Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև պատերազմի: Անգլիական հնամենի նենգ դիվանագիտության համար սովորություն է ուրիշի ձեռքերով մեկ ուրիշի հետ կռվելը, իսկ հետո հարմար պահին միջամտելը և օգուտներ կորզելը: Ահա թե ինչու դաշնակցականների գաղտնի դիվանագիտությունը իր վրա է հրավիրում թուրքական զորքերին՝ հավաստիացնելով, որ էական դիմադրություն տեղի չի ունենա, մարտերը չեն կրի լուրջ բնույթ և կպայմանավորվի թուրքերի հետ հրաժարվելու Սևրի պայմանագրից. միայն թե իրենց մնալը Հայաստանի իշխանության ղեկին ապահովվի: Կատարվում է ծրագրվածը. Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով Դաշնակցականները հրաժարվում են Սևրի պայմանագրից: Իսկ ինչ վերաբերում է նրանց կողմից Սևրի պայմանագրի ստորագրմանը, ապա այստեղ Սևրի պայմանագիրը չէր էլ գործելու, քանի որ Թուրքիան կարողացավ պայմանավորվել Արևմտյան պետությունների հետ և նույնիսկ համաշխարհային պատերազմում որպես պարտված կողմ՝ չվավերացվեց նրանց կողմից այդ թղթի կտորը: Այդ թղթի կտորը հակասում էր նրա կողմից ընդունված այսպես կոչված ՝՝թուրքական ազգային ուխտ՝՝ – ին, որը Թուրքիայի տարածք էր ճանաչում բոլոր այն հողերը, որոնք Օսմանյան կայսրության կազմում էին Մուդրոսի զինադադարի (1918 թ. հոկտեմբերի 30.) կնքման պահին՝ առանց արաբական երկրների: Փաստորեն, արդեն տեր դառնալով Թուրքիայի արաբական գաղութներին, Անգլիական դիվանագիտությանը այլևս պետք չէր, որպեսզի Թուրքիան բաժան-բաժան արվի. Թուրքիան պետք կգա՝ բախման տանելու համար Անդրկովկասում ընդդեմ խորհրդային Ռուսաստանի ծավալման: Միայն այս ամենը հասկանալը հնարավոր կդարձնի հասկանալ, թե ինչ էր իրենից ներկայացնում այդ Սևրի պայմանագիրը և նրանից հետո ծավալված իրադարձությունները: Ես էլ չեմ ասում Նժդեհի ՝՝մաքառումների՝՝ մասին Զանգեզուրում ընդդեմ խորհրդային բանակի, որոնք կազմում են այդ ամենից եկող տրամաբանական օղակըներից ընդամենը մեկ դրվագը: Այդ մասին ահագին ասվել է իմ նախորդ հրապարակումներում: Փաստորեն, Սևրով Արևմուտքը ոչ թե սեպ էր խրում Դաշնակցական Հայաստանի և Թուրքիայի միջև, այլ՝ հակառակը՝ ՄԻԱՎՈՐՈՒՄ ԷՐ հայ դաշնակցականներին և թուրքերին: Այդ միավորումը արդեն պայմանավորված էր այն իրողությամբ, որ անմիջականորեն Արևմուտքը Սևրով իրեն էր թեքում Դաշնակցականների գլխավորած Հայաստանին, քաջ հասկանալով, որ Թուրքիան չի կարող ընդունել այդ պայմանները, քանի որ այն հակասում էր նրա կողմից ընդունված ՝՝ազգային ուխտին՝՝, հետրաբար վավերացման կամ նույնիսկ լուրջ քննարկման առարկա չի կարող լինել, իսկ Հայաստանը ստիպված կդիմի Թուրքիային իր օգնության համար արշավել դեպի Հայաստան, որպես երախտիքի նշան հրաժարվելով Սևրից: Եվրոպական քաղաքականության բնորոշ հատկանիշը Թուրքիայի խնդրում միասնական դիրքորոշման բացակայություն էր: Այդ հանգամանքը հատկապես պարզորոշ արտահայտվում էր անգլո-ֆրանսիական մրցակցության պարագայում, դեռ սրան էլ ավելացրած՝ արևելյան գործերում հաստատուն քայլերով ամրապնդվել ձգտող ԱՄՆ -ի դեմ այդ երկուսի ընդհանուր դիմակայությունը: Այդ պատճառով միջպետական հակամարտությունը Մերձավոր Արևելքում գրեթե բացառում էր Թուրքիայի դեմ համատեղ գործելու իրական հնարավորությունը: Արեւմուտքի դիվանագիտության քայլերը Հայաստանի հանդեպ մասնավոր բնույթ չէին կրում: Այն անհրաժեշտ է մեկնաբանել ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԻ ԴԵՄ ընդհանուր քաղաքականության և Մերձավոր Արևելքում նրանց ռազմավարական նպատակների ու շահերի ենթատեքստում: Իսկ նման գերխնդրի լուծման համար, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքում գերիշխանություն հաստատելու տեսանկյունից, նրանք պատրաստ էին (ինչը և արեցին) զոհաբերել Հայաստանին. սակայն Հայաստանյան կառավարությունն էլ դեմ չէր այդ զոհաբերմանը, միայն թե դաշնակցականները գտնվեյին երկրի իշխանության ղեկին: Այսինքն, ամեն ինչից երևում է ,որ դաշնակցական Հայաստանը պայմանավորվում է վերջին հաշվով ոչ թե Թուրքիայի հետ, այլ՝ Անգլիայի հետ, որի համաձայն Թուրքիան պետք է ՝՝արշավի՝՝ Հայաստանի վրա և այն էլ՝ առանց պատերազմ հայտարարելու, քանի որ պատերազմ հայտարարելու դիվանագիտական և ոչ մի հիմնավորում, դրդապատճառ չկար: Ահա և այս խաղի շնորհիվ ստացավ հայ ժողովուրդը այն, ինչը ստացավ:
Այսպիսով, Արա Պապյանի կողմից ղեկավարվող ՝՝Մոդուս Վիվենդի՝՝ կենտրոնը զբաղված է նեղ իրավաբանական գործունեությամբ: Դրա հիման վրա իբր ցանկանում է հարություն տալ Սևրի պայմանագրին՝ հղում կատարելով այն ժամանակվա քաղաքական հանգամանքներից բխած Վիլսոնյան որոշումներին, որը ինչ խոսք այն պատճառով տեղի ունեցավ, քանի որ հայությունը կամ նրա քաղաքական վերնախավը հանդիսանում էր ցնորապաշտ և մյուս կողմից էլ՝ իշխանության ղեկին մնալու համար պայքարող: Պետությունների միջև փոխհարաբերությունների կարգավորման առումով իրավական միջոցներ են միջազգային պայմանագրերը: Դրանք միտված են նաև հարթել միջպետական հակասությունները: Այսպիսին կարող էր լինել Սևրի պայմանագիրը, եթե այն վավերացում գտներ: Սևրը վավերացում չէր կարող գտնել, քանի որ այն ընդամենը խայծ-միջոց էր՝ նետված դաշնակցականներին, որպեսզի վերջիններս իրենց քաղաքական կողմնորոշումը չփոխեն Արևմուտքի հանդեպ և միաժամանակ մնան իշխանության ղեկին: Միայն այն հանգամանքը, որ այդ պայմանագիրը չվավերացվեց, և ոչ մի պետության կողմից, որոնք դրել էին ստորագրությունը դրա տակ, արդեն բավական է, որպեսզի այդ պայմանագիրը համարվի թղթի կտոր: Իսկ Թուրքիան ամեն կերպ պահանջեց դաշնակցական գործիչներից, որպեսզի հրաժարվեն նույնիսկ այդ թղթի կտորից, քանի որ այն հակասում է իրենց այսպես կոչված ՝՝Ազգային ուխտին՝՝: Իսկ այս ենթատեքստում հենց Արևմուտքի տերությունները ձևակերպեցին այսպես կոչված ՝՝Հայկական հարցը՝՝ և ՝՝Արաբական հարցը՝՝, որպեսզի այդ բորբոքված ՝՝հարցերի՝՝ շուրջը հյուսեն ԻՐԵՆՑ երիտթուրքերին իշխանության բերելու ծրագիրը և Օսմանյան կայսրության վերջը տան՝ կոտորել տալով հայերին և ապստամբեցնելով արաբներին: Հայերից ապստամբներ դուրս չեկավ, քանի որ անհաջողակ, սակայն ՝՝առաջնակարգ՝՝ քրիստոնյաներ էին, այնինչ մահմեդականներին միայն այդ ճանապարհով կարելի կլիներ գրգռել թուրքական կայսրության դեմ, քանի որ մահմեդականների կրոնը՝ իսլամը հայտարարում է . եթե պատերազմ, ապա՝ հաղթական ավարտով: Հայերը այդ ծրագրում կարող էին ունենալ առաջատար դերակատարություն. այստեղ նրան խանգարեց իր մահմեդական աշխարհին չպատկանելը՝ քրիստոնյա լինելը: Այնինչ արաբական աշխարհը կարողացավ շնորհիվ իր դոկտրինայում՝ Ղուրանում առկա այդ ռազմական դրույթի ապստամբել՝ իհարկե անգլիական գործակալական ցանցի հմուտ կազմակերպմամբ, որը ղեկավարում էր հանրահայտ Լոուրենս Արաբացին: Վերջինս քաջ հասկանում էր, որ օսմանյան կայսրությունը հիմնված է տնտեսական և ռազմական գերակայությունների վրա: Քրիստոնյա հայերին ռազմի կոչելը անշնորհակալ, ուժերն անիմաստ վատնելու աշխատանք կլինի, այնինչ արաբների հետ աշխատելը մեկից մեկ գործ է: Նկատենք, որ թե՛ թուրքը, թե՛ արաբը իր մեծամասնության մեջ կրոնական պատկանելիության տեսանկյունից հանդիսանում է մահմեդական: Արաբներին ինքնուրույնություն կամ անկախություն տալու հավաստիացումների հիման վրա անգլիացիները կարողացան գործը գլուխ բերել : Անգլիացիների այն համոզման համար, ըստ որի հայերից ապստամբ դուրս չի գա, հիմք հանդիսացան նախորդ տասնամյակների ընթացքում պարբերաբար կրկնվող ֆիդայական այսպես կոչված ՝՝պայքարը՝՝, որը մեկ-երկու գյուղից ավելի տարածք չընդգրկեց իր մասշտաբայնությամբ, իսկ սոցիալական շերտերի առումով՝ առավել ևս: Իսկ Սասունի և Զեյթունի ապստամբությունները կրեցին մասնակի խռովության բնույթ, սակայն այդպես էլ չվերածեցին համաժողովրդական ապստամբության, որին կհարեյին հասարակության բոլոր մեծամասնական շերտերը: Այդ պատճառով, օգտագործելով իրենց իսկ բուծած երիտթուրքական շարժումը, անգլիացիները հարվածեցին կայսրության տնտեսական գերակայությանը, որն իր ուսերին էր կրում հայությունը, իսկ ներսից ռազմական գերակայությանը հարվածելու համար ոտքի հանեցին արաբական – մահմեդական աշխարհը: Արդյունքում կայսրությունը դադարեց գոյություն ունենալուց: Մուդրոսի զինադադարի պայմանները դաշնակիցների անունից Թուրքիային թելադրել էր անգլիացի ծովակալ Քալթորպը՝ առանց համաձայնեցնելու Անտանտի մյուս անդամների հետ: Այդ պայմանները քննարկման առարկա դարձան 1919-ի հունվ. 18-ին Փարիզում բացված հաշտության կոնֆերանսում: Հունվարի վերջին Անտանտի գերագույն խորհուրդը որոշում ընդունեց Օսմանյան կայսրությունից Հայաստանի, Սիրիայի, Պաղեստինի, Արաբիայի և Միջագետքի անջատման մասին: Սակայն հետագայում Անտանտի պետությունները ոչ մի լուրջ քայլ չձեռնարկեցին իրագործելու Մուդրոսի զինադադարի այն պայմանները, որոնք կնպաստեին ՝՝Հայկական հարցի՝՝ արդարացի լուծմանը. հայերի հարցը արդեն լուծվել էր ցեղասպանությամբ: Անկարայում կազմված թուրքական կառավարությունը մերժեց Մուդրոսի զինադադարը և հասավ դրա փաստական վերացմանը: Հայաստանի համար Անգլիան այլ սցենար չէր էլ կարող մտածել. հայերը, վերջին հաշվով, առևտրից բացի այլ գործերով չէին զբաղվում կայսրության ներսում և պատկառելի զանգված առևտրական կապիտալից գտնվում էր հայության ձեռքին: Սակայն ես շեղվեցի մի փոքր. վերադառնամ Արա պապյանի ՝՝մոդուսական՝՝ խաղերին:
Այժմ դիտարկեմ Արա Պապյանի իր նշած կետերը փոքր ինչ իրավական տեսանկյունից՝ դիմելով պարբերաբար ՓԱՍՏԱՑԻ պատմությանը: Պապյանի կենտրոնի կողմից համացանցում տարածած հայտարարության մեջ նշվում է հետևյալը. կրկնեմ այստեղ այն նորից. ՝՝… այդ օրը նոյեմբերի 22-ն է` Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահ Վուդրո Վիլսոնի կողմից Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանը որոշող Իրավարար վճռի (Arbitral Award) կայացման օրը: Այդ օրն իրավարար վճռով Հայաստանի Հանրապետությանը հատկացվեց մեր բնօրրան-հայրենիքի մի մասը` նրա հյուսիս-արևելյան հատվածը: Այդ օրը միջազգային իրավունքի հիման վրա կայացվեց և մեկընդմիշտ ուժի մեջ մտավ մի վճիռ, որը.
ա) կատարման համար պարտադիր է,
բ) իրավական տեսանկյունից անբեկանելի է և
գ) իրավունքների գոյության առումով անժամանցելի է:

Նշեմ, որ այդ պայմանագիրը չի վավերացվել և ոչ մի պետության կողմից, իսկ կնքված Լոզանի պայմանագիրը ՓԱՍՏԱՑԻՈՐԵՆ խաչ քաշեց ամեն տեսակ Սևրի պայմանագրի վրա: Առավել կոնկրետ և վերջնական կասեմ հետևյալը. բոլոր ժամանակների միջազգային իրավունքի դիրքերից Վիլսոնյան որոշումը անօրինական էր Թուրքիայի մասով, քանի որ այդ պայմանագիրը հակասության մեջ էր մտնում Թուրքիայի կողմից ընդունված ՝՝Ազգային ուխտի՝՝ հետ, որը հռչակում էր փաստացիորեն նրա տարածքային ամբողջականության գաղափարը: Երկրորդ, հաշվի առնելով քաղաքական հանգամանքները, որտեղ շարունակ հայերին օգտագործելու և ապակողմնորոշելու, խաբելու դիվանագիտությունն էր գործում, նորից այդ պայմանագիրը ընդամենը մնաց թուղթ և չվավերացվեց և ոչ մի պետության կողմից: Եվ վերջապես երրորդ, Լոզանի պայմանգիրն իսկապես չեղյալ համարեց Սևրի պայմանագիրը, որին այնքան սիրում են մեջբերել հայ պատմաբաններն ու հրապարակախոսները` չգիտես ինչու մոռանալով իրավական ասպեկտի մասին. հին պայմանագիրը կորցնում է իր ուժը, եթե դրա փոխարեն ստորագրվում է նորը: Այնուամենայնիվ, համառորեն, հայերը տարեց տարի պահանջում են կյանքի կոչել Սևրի պայմանագիրը, սակայն ապարդյուն: Միշտ էլ դժվար է համակերպվել նրա հետ, որ այս աշխարհի ուժեղները` սկսած Առաջին համաշխարհային պատերազմից, հայերին զոհաբերել են հանուն իրենց շահերի: Սակայն էլ ավելի բարդ է իրավիճակը ի նպաստ սեփական շահերի փոխելը: Անիմաստ է խոսել իրավունքի և նմանատիպ բարձր գաղափարների մասին, ինչպես և անիմաստ է պահանջել Թուրքիայից Հայոց ցեղասպանության ճանաչում: Անկարան երբեք չի խոստովանի, որ Թուրքիան կառուցված է հայերի, հուների և ասորիների ոսկորների վրա: Այն օրը, երբ Թուրքիան կհաղթահարի ինքն իրեն և իր մեղավորության մասին կհայտարարի ի լուր աշխարհի, կդադարի գոյություն ունենալուց: Սակայն այդ օրը կգա՞. պատասխանեք ինքներդ, եթե իհարկե կարողանում եք իրատեսորեն մտածել: Հենց այդ պատճառով թուրքական խորհրդարանի խոսնակ Ջեմիլ Չիչեկը հայտարարել է, որ. ՝՝Լոզանի պայմանագիրը, պահպանելով մեր ազգային արժանապատվությունը, հիմք դրեց ժամանակակից Թուրքիային: Եվ այսօր մեր երկիրը վստահորեն շարունակում է առաջ շարժվել` փորձելով հասնել ժամանակակից քաղաքակրթությունների մակարդակին և փոխզիջումների չգնալով այնպիսի հարցերում, ինչպիսիք են տարածքային ամբողջականությունն ու մեր պետության անկախությունը՝՝: Ճիշտ է, Լոզանի պայմանագրով Թուրքիան ստիպված եղավ պահպանել մնացած ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները` մշակույթի, լեզվի և ավանդույթների պահպանման տեսակետից: Սակայն այդ ամենը մնաց միայն թղթի վրա. հանրապետության հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթյուրքը չէր ճանաչում երկրում որևէ այլ ազգ` բոլորը միայն թուրքեր էին: Սկսվել էր ազգային փոքրամասնությունների կենցաղում թուրքերենի սերմանումը` «Քաղաքացի, խոսիր թուրքերեն» կարգախոսով: Ինքը Աթաթյուրքը միշտ կրկնում էր. «Որքան երջանիկ է նա, ով ասում է` «ես թուրք եմ»: Նրա այս խոսքերը միչև օրս գրված են Թուրքիայում` ցանկացած վայրում: Աթաթյուրքի խոսքերն անգամ գրված են լեռնալանջերին: Այս ամենը հնարավոր դարձավ հենց Լոզանի հաշտության պայմանագրի ստորագրման արդյունքում: 1923-ի Լոզանի պայմանագրում Դաշնակիցները միջազգայնորեն ճանաչեցին Մ. Քեմալի Անկարայի կառավարությունը և նրա իրավունքը Արևելյան Թրակիայի. Իզմիրի, Կիլիկիայի նկատմամբ, բոլոր այն տարածքների նկատմամբ, որոնք անցել էին իբր Հայաստանին Սևրի հաշտության պայմանագրով: Ավելին, նրանք ճանաչեցին Թուրքիայի նոր սահմանները, որոնք ընգրկում էին Արևելյան Հայաստանի նախկին շրջանները՝ Կարսը, Արդահանը, Սուրմալուն: Դա Թուրքիայի լիակատար իրավաբանական և քաղաքական հաղթանակն էր: Սևրի հաշտության պայմանագիրը մնալու էր թղթի կտոր հենց իրավաբանության տեսանկյունից, քանի որ այդպես էլ չվավերացվեց և ոչ մի պետության կողմից: Այսքանը բավական է ապացուցված համարելու համար ՝՝մոդուսական՝՝ նախաձեռնության դեմագոգիա լինելը: Հետևաբար, Արա Պապյանի այս նախաձեռնությունը, մոտեցումները միայն տանում է Հայաստանը Ռուսաստանի ազդեցության գոտուց հեռացնելուն: Նրա՝ գլխավորած կենտրոնը ներքուստ քաջ համոզված է, որ նման անիրական գաղափարների առաջ քաշելը կմնան այդպես էլ՝ որպես անիրական գաղափարներ: Եվ այն հաշվարկը, որով Հայաստանի առաջին հանրապետության կործանման հիմնական մեղավոր է համարվում միտումնավորությամբ կեղծված պատմության հիման վրա Խորհրդային Ռուսաստանին, դրանից ելնելով հայ նոր սերունդը պետք է դրսևորի պրոարևմտյան կողմնորոշում: Ահա դրան է տանում այս ՝՝մոդուսական՝՝ գործընթացը: Պապյանի գլխավորած կենտրոնը ինքն իր համար որոշել է շատ հարցեր, այդ թվում և տարածքային հարցերը՝ մանիպուլյացիայի ենթարկելով պատմությունից և քաղաքագիտությունից հեռու մարդկանց ուղեղները իր նեղ իրավաբանական ձևակերպումներով: Ժամանակի քաղաքական պատկերից կտրված նրա դատողությունները և իրավաբանական տառակերության վրա հիմնված նրա եզրակացությունները զուրկ են տրամաբանությունից, քանի որ չեն արտացոլում տվյալ ժամանակի իրերի իսկական վիճակը, որտեղ առկա է նենգ դիվանագիտությունը՝ թիկունքում ունենալով ուժը և միջոցները: Մեջբերեմ նրա կողմից առաջ քաշված ևս մեկ անտրամաբանական միտք այդ առումով և նորից հերքեմ այն .
՝՝Դեռևս XIX դ. կեսերից միջազգային իրավունքը զարգացրել էր հստակ դիրքորոշում՝ պայմանագրի ոչ մի փոփոխություն կամ նորափոխում չի կարող լինել իրավականորեն վավերական առանց նախկին պայմանագրի բոլոր կողմերի մասնակցության: Լոնդոնի կոնֆերանսի Առաջին արձանագրության առդիր Հռչակագիրը (13 մարտի, 1871թ.) (The Declaration annexed to the First Protocol of the London Conference, 13 March 1871), որին մաս են կազմել 7 երկիր, այդ թվում նաև Թուրքիան, միանշանակորեն հռչակում է. «Ազգերի իրավունքի էական սկզբունքն է, որ ոչ մի երկիր իրեն չի կարող ձերբազատել պայմանագրի պարտավորություններից և ոչ էլ կարող է նորափոխել դրա պայմանները, քանի դեռ չունի բոլոր մասնակիցների բարեհաճ համաձայնությունը»: Այսու, Հայաստանի Հանրապետությունը, բռնազավթված լինելու պատճառով, չի մասնակցել Լոզանի կոնֆերանսին և չի ստորագրել այդ պայմանագիրը: Ըստ այդմ, Լոզանի պայմանագիրը որևէ իրավական պարտավորություն չի ստեղծել և չի ստեղծում Հայաստանի Հանրապետության համար: Գործում է միջազգային իրավունքի Res inter alios acta (մասն չես, պարտավոր չես) սկզբունքը՝՝: Մեջբերման ավարտ: Այս մեջբերումը նրա կողմից ինչպես տեսնում եք, վերաբերում է Լոզանի կոնֆերանսին. ահա այստեղ նա հայտնվում է իմ կողմից պատրաստված մի դաժան հարցի առջև՝ որպես այսպես կոչված միջազգային իրավունքի ՝՝մասնագետ՝՝:
Իսկ ի՞նչ կասի Պապյանը ԿԱՐՍԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԻ մասի՞ն (1921 թվականի հոկտեմբերի 13): Կարսի պայմանագրին որպես կողմ մասնակցել է Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետության ներկայացուցիչները՝ Հայաստանի Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետության կառավարությունը՝ Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Ասքանազ Մռավյանին, Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Պողոս Մակինցյանին որպես լիազոր ներկայացուցիչներ նշանակելով: Իրավաբանորեն և փաստացիորեն դեռևս Լոզանից երկու տարի առաջ գոյություն ուներ արդեն Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն: Նրա մոտեցումը հարցին իրեն ձեռնտու դիրքերից ասում է, որ այն ժամանակ, երբ կնքվում էր Լոզանի պայմանագիրը, Հայաստանը իբր բռնազավթված է եղել՝ ամենայն հավանականությամբ նկատի առնելով ոչ թե իր մտացածին թղթյա Սևրյան- Վիլսոնյան ՝՝պետությունը՝՝, այլ՝ ԲՈՒՆ Խորհրդային Հայաստանը: Հենց այս հանրապետության ներկայացուցիչներն են իրենց ստորագրությունները դրել Կարսի պայմանագրի տակ, որով համաձայնության են եկել նաև սահմանային կարգավորման հարցերի շուրջ: Կարսի պայմանագիրը կնքվել է Խորհրդային Ռուսաստանի, Ադրբեջանի, Հայաստանի, Վրաստանի և Թուրքիայի միջև, որով կողմերը համաձայնության են գալիս տարածքային հարցերի շուրջ: Այսքանից հետո պապյանական կենտրոնի համար այսպես կոչված ՝՝բռնազավթված՝՝ է համարվում Հայաստանը, սակայն ինչ հիմքով՝ հայտնի չէ: Փստորեն նրա ՝՝մոդուսական՝՝ մոտեցումը հետևյալի մեջ է որտեղ որ հարկն է, կարելի է օգտվել դիվանագիտական և պատմական փաստարկումներից, իսկ որտեղ ոչ՝ ուրեմն՝ հարկավոր չէ: Եթե իրավաբանորեն կար և գոյություն ուներ ՀԽՍՀ, ուրեմն չէր կարող լինել բացի պաշտոնական դիվանագիտական ներկայացուցչությունից մեկ այլ բան. այդ հանդիսանում էր հենց՝ ՀԽՍՀ-ն: Հետևաբար, ելնելով Կարսի պայմանագրի սահմանային կարգավորման դրույթներից Թուրքիան և մնացած բոլոր մասնակից երկրները միանգամայն միջազգային իրավունքի դրույթներին համապատասխան կերպով են վարվել՝ ճանաչել են Թուրքիայի փաստացի տիրապետության տակ գտնվող տարածքները, այդ թվում և՝ այսպես կոչված ՝՝Վիլսոնյան Հայաստանի՝՝ տարածքների պատկանելիությունը Թուրքիային, տարածքներ, որոնք ճանաչել են Կարսի պայմանագրով բոլոր մասնակից պետությունների լիազոր ներկայացուցիչները և ՎԱՎԵՐԱՑՐԵԼ այն: Արա Պապյանը այս մասին լռում է. դե իհարկե, այսպես ասած՝ ՝՝ձեռք չի տալիս՝՝… Մարդ միայն կարող է զարմանալ այդ նախաձեռնության ցնորամտության վրա. միթե՞ պապյանական կենտրոնը կարծում է, դեռ որ Հայաստանը կարող է լինել այսպես կոչված ՝՝ծովից-ծով՝՝: Եվ այս հիվանդ միտքը ներարկվում է այդ կենտրոնի կողմից անցկացված սեմինար պարապմունքների տեսքով երիտասարդների ուղեղները. հարցին ըստ էության մոտենալու պարագայում՝ ներարկվում է հակառուսական կողմնորոշում ուղեղների լվացման իրավաբանական ձեռնածություններով: Այլ խնդիր չի իրականացնում այդ կենտրոնը:
Այնուամենայնիվ, ցանկանում եմ անդրադառնալ հետևյալ մեջբերմանը՝ կապված Վիլսոնյան իրավարար վճռին. այսպիսով, ըստ Արա Պապյանի՝
՝՝Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճիռը Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանի վերաբերյալ.
Իրավարար վճռի նախընթացը.
1920թ.-ի ապրիլի 25-26-ին Դաշնակից և ընթերակա ուժերի երագույն խորհուրդը (Supreme Council of Allied and Associated Powers), բաղկացած Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի և Ճապոնիայի ներկայացուցիչներից, որոշում կայացրեց դիմել ԱՄՆ-ի նախագահին երկու խնդրանքով. ա/ ստանձնել Հայաստանի մանդատը, բ/ իրավարար վճռով որոշել Հայաստանի և Թուրքիայի սահմանը: Երկրորդ խնդրանքը նաև պաշտոնապես ամրագրվեց խաղաղության վեհաժողովի նախագահի` Ֆրանսիայի վարչապետ և արգործնախարար Ալեքսանդր Միլերանի 1920թ.-ի ապրիլի 27-ի պաշտոնագրով : Նույն խնդրանքը, 89-րդ հոդվածի տեսքով, ներառվեց Սևրի դաշնագրի մեջ և արդեն Հայաստանի և Թուրքիայի, ինչպես նաև դաշնագիրը ստորագրած գրեթե քսան երկրի, անունից հղվեց ԱՄՆ-ի նախագահին: ԱՄՆ-ի նախագահը, իրավասու մարմինները (պետքարտուղարությունը, պաշտպանության նախարարությունը և նախագահի վարչակազմը ) և համապատասխան աշխատանքային խումբը (պրոֆ. Վեստերմանի գլխավորությամբ), մանրակրկիտ ուսումնասիրեցին հայցը և կայացրին իրավարար վճիռը: Վուդրո Վիլսոնը իրավար վճիռը ստորագրեց 1920թ. նոյեմբերի 22-ին: Այն դեկտեմբերի 6-ին պաշտոնապես փոխանցվեց Փարիզ` դաշնակից ուժերի Գերագույն խորհրդին: Սույն վճռի պաշտոնական և ամբողջական անվանումն է. ՙԱմերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահի որոշումը Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանի, Հայաստանի դեպի ծով ելքի և հայկական սահմանին հարակից թուրքական տարածքի ապառազմականացման վերաբերյալ՚ 22 նոյեմբերի 1920թ.:
Իրավար վճռի բովանդակությունը.
Ըստ իրավարար վճռի, Հայաստանի Հանրապետության տիտղոսն ու իրավունքները ճանաչվում էին նախկին Օսմանյան կայսրության Վանի, Բիթլիսի, Էրզրումի և Տրապիզոնի նահանգների վրա` ընդհանուր առմամբ 103 599 քառ. կմ: Դա կրկնակի քիչ էր այն տարածքից, որի վրա Մուդրոսի զինադադարի 24-րդ հոդվածով ճանաչվել էր հայկական տիտղոսը: Նման էական կրճատումը պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ արդեն այդ ժամանակ ի հայտ էին եկել հայերի հսկայական մարդկային կորուստները:
Իրավար վճռի ներկա կարգավիճակը.
Իրավարար վճիռը վերջնական է և պարտադիր է կատարման համար : Այն չունի ժամանակային սահմանափակում և նրա կարգավիճակը կախում չունի վճռի հետագա ճակատագրից: Միջազգային իրավունքը, մասնավորապես Հաագայի կոնվենցիայի (1907թ.) 81-րդ հոդվածը, որով ամփոփվել և ամրագրվել է իրավարար վճիռների կարգավիճակը, ընդհանարպես չի նախատեսում վճռի չեղյալ հայտարարում : Ըստ միջազգային իրավունքի, կողմերը համաձայնվելով իրավարար որոշմանը ներկայացնել իրենց վեճը, մեկընմիշտ ընդունում են, որ իրենց կողմից կատարման համար պարտադիր կլինի իրավարարի ցանկացած վճիռ : Կողմերից մեկի մերժումը ի կատար ածելու իրավարարությունը, չի ազդում վճռի վավերականության վրա: Ըստ այդմ, քանի որ իրավարարության հայցը ներկայացվել է ոչ միայն Հայաստանի և Թուրքիայի, այլև 18 այլ երկներրի, կողմից ուստի վճիռը պարտադիր է բոլոր հայցվորների համար, որոնք ներկայումս հետևյալ երկրներն են` Միացյալ Թագավորություն, Կանադա, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա, Հարավային Աֆրիկա, Հնդկաստան, Պակիստան, Բանգլադեշ, Ֆրանսիա, Իտալիա, Ճապոնիա, Բելգիա, Հունաստան, Լեհաստան, Պորտուգալիա, Ռումինիա, Չեխիա և Սլովակիա: Այն պարտադիր է նաև իրավարարի` Միացյալ Նահանգների համար, քանի որ ԱՄՆ-ի նախագահի ցանկացած պաշտոնական դիրքորոշում հանդիսանում է երկրի դիրքորոշումը և իրավարությունից բխող քայլերը պարտադիր են կատարման համար :
Հայաստանը, որպես ՄԱԿ-ի անդամ երկիր, կարող է ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի միջոցով (Միջազգային դատարանի Կանոնադրության 36-րդ հոդվածի 2 կետի ա/ և բ/ ենթակետերի հիման վրա) հավաստել Վիլսոնի իրավար վճռի վավերականությունը և դրանով իսկ վերահաստատել իր տիտղոսը իրավար վճռով Հայաստանին հատկացված տարածքի վրա:
Արա Պապյան
ՙՄոդուս վիվենդի՚ կենտրոնի ղեկավար
Կանադայում Հայաստանի Հանրապետության արտակարգ և լիազոր դեսպան, 2000-2006թթ.
Մեջբերման ավարտ:
Ի վերջո, ի՞նչ է ուզում այդ ՝՝մոդուս վիվենդի՝՝ կենտրոնի ղեկավարը… Կամենում է վե՞րջ տալ Թուրքիայի պատմական գոյությանը, և բաժան-բաժան անել Թուրքիան մի ինչ որ թղթի կտորի հիման վրա. անհնար է, ոչինչ չի ստացվի, քանի որ Սևրի պայմանագրի և ոչ մի դրույթ վավերացված չէ և ոչ մի երկրի օրենսդիր մարմնի կողմից: Նույնիսկ վավերացված լինելու դեպքում չեն կարող մասնատել Թուրքիան, քանի որ կա ՄԵԾ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ. Թուրքիան Արևմուտք է և տարածաշրջանում ինչպես նախկինում, այնպես էլ այսօր նրա դերը այնքն մեծ է, որ երբեք Արևմուտքը և ոչ մի հանգամանքներում չի հրաժարվի նրա մատուցած ծառայություններից: Այդ է պատճառը, որ միջազգային իրավունքի բնույթ ունեցող պայմանագրերից օգտվում են միայն այն պետությունները, ում շահը և հնարավորությունները իրական են և ապահովված են իրենց թիկունքում ուժով, միջոցներով, տարաբնույթ հնարավորություններով: Ի վերջո, ՝՝մոդուսական՝՝ կենտրոնը լռություն է պահպանում Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի մասին, այն պայմանագրի, որը դաշնակցականները կնքեցին Թուրքիայի հետ և հրաժարվեցին ամեն տեսակ տարածքային և նյութական փոխհատուցումներից: Սա կարո՞ղ է հերքել ՝՝մոդուսական՝՝ կենտրոնի ղեկավարը իրեն սիրած մեջբերումներով և հղումներով: Պայմանագիրը, որը կնքվում է երկու հակամարտող կողմերի միջև, հաստատուն և իրական պայմանագիր է: Եթե վավերացված չէ Սևրի պայմանագիրը և ոչ մի եվրոպական պետության կողմից և այդքանով հանդերձ Արա Պապյանը անձնատուր չի լինում այդ փաստի առջև ու շարունակում է երազանքներ փայփայել, որ կարող է միջազգային իրավունքի դրույթներին հղում անելով վերակենդանացնել այն, ապա նույն տրամաբանությամբ էլ Թուրքիան կցանկանա վերանայել Ալեքսանդրապոլի հաշտության պայմանագիրը, որով Հայաստանի Հանրապետության տարածքը պարփակվում էր 12.000 քառ.կմ-ով: Որքանով հասկացել եմ ես նրան, պայմանագիրը շարունակում է մնալ պայմանագիր: Այս ՝՝մոդուսական՝՝ նախաձեռնության աբսուրդայնությունը այնքան մեծ է, որ որքան մեծ է Ծիր Կաթինի և Անդրոմեդա գալակտիկաների միջև հեռավորությունը: Լոզանի պայմանագրով պաշտոնապես մասնակից պետությունները ճանաչել են Թուրքիայի սահմանները. այդքանով կարելի է վերջակետ դնել մոդուսական ամեն տեսակ անիրական ցնորքներին: Այդ ճանաչումը չէր կարող վերաբերել այն մտքին, թե հայկական կողմը ներկայացված չէր և այդ պատճառով այդ կոնֆերանսի որոշումները չեն կարող վերաբերել Հայաստանին, քանի որ արդեն առկա էր Կարսի պայմանագիրը, որտեղ 5 մասնակից պետությունները իրավաբանորեն պայմանավորվել էին սահմանային հարցերի շուրջ և ստորագրել են այդ պայմանագրի ներքո, իսկ հետո վավերացվել է նույն պետությունների կողմից: Ինչու՞մն է խնդիրը… Ահա թե ինչումն է . Արա Պապյանը ՝՝պարզաբանում է գործը հետևյալ կերպ. մեջբերում եմ նրա մեկ այլ հոդված, որը վերաբերում է Մոսկվայի պայմանագրին.
՝՝Sասնյակ գրքեր ու հարյուրավոր հովածներ են գրվել Մոսկվայի պայմանագրի մասին, սակայն, որքան էլ տարօրինակ է, միջազգային իրավունքի տեսանկյունից եnբեք չի կատարվել պայմանագրի փորձաքննություն՝ որոշելու համար նրա վավերական կամ ոչ վավերական (valid or not valid) լինելը: Ըստ ՄԱԿ-ի պաշտոնական ուղեցույց-ձեռնարկի, «միջազգային պայմանագրերը համաձայնություններ են միջազգային իրավունքի սուբյեկտների միջև, որոնց միջոցով նրանք ստեղծում, փոփոխության են ենթարկում կամ դադարեցնում են փոխադարձ իրավունքներն ու պարտավորությունները»: (International treaties are agreements between subjects of International Law – creating, amending or terminating their mutual rights and obligations): Ինչպես գրված է Մոսկվայի պայմանագրի նախաբանում, այն կնքվել է «Ռուսաստանի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Սովետական Հանրապետության կառավարության և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության» միջև: Քանի որ ցանկացած պայմանագրի կարգավիճակ ածանցվում է այն ստորագրողների իրավական կարգավիճակից, ուստի առաջին հերթին անհրաժեշտ է հստակեցնել նրանցից յուրաքանչյուրի կարգավիճակը 1921թ. մարտի 16-ի դրությամբ: I. Ռուսաստանի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Սովետական Հանրապետության (РСФСР) կարգավիճակը 1921թ.-ին:
Պայմանագիրը կնքելու պահին չկար «Ռուսաստանի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Սովետական Հանրապետություն» (РСФСР) ճանաչված պետություն, հետևաբար՝ միջազգային իրավունքի սուբյեկտ: Բնականաբար, նրա կառավարությունը չուներ որևէ միջազգային պայմանագիր կնքելու իրավասություն: ՌՍՖՍՀ-ի, արդեն ՍՍՀՄ տարազով, միջազգային օրինական ճանաչումը սկսել է միայն 1924-ից՝ Մեծ Բրիտանիայի ճանաչումով (1 փետրվարի, 1924թ.): (Այստեղ ստիպված եմ միջամտել և որպես պատմական փաստ հատուկ Պապյան Արամի համար տեղեկացնել, որ ԽՍՀՄ միջազգային ճանաչման համար կա հետևյալ ժամանակագրական սանդղակը, ինչին նորից անտեղյակ է Արա Պապյանը՝ որպես հետազոտական կենտրոնի ղեկավար: ԽՍՀՄ-ը ճանաչել են 1923 թ. ՀՈՒԼԻՍԻ 23-ին հետևյալ պետությունները՝ Աֆղանստան, Գերմանիա, Իրան, Մոնղոլիա, Լեհաստան, Թուրքիա, նոր հետո միայն 1924 թվականի փետրվարի ոչ թե 1-ին, այլ՝ 2-ին՝ Անգլիան, փետրվարի 8-ին՝ Իտալիա, 13-ին՝ Նորվեգիա, 25-ին՝ Ավստրիա, իսկ մնացած պետությունները դոմինոյի էֆֆեկտի նման ճանաչեցին, որի համար տեղադրում եմ հատուկ հղում՝ ծանոթանալու համարhttp://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%BE-%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0 Աբ. Ստ.):