ՀԵՌՈՒՍՏԱԾՐԱԳՐԵՐ - Հեղինակ՝ ADMIN. Wednesday, April 3, 2013 2:01 - 3 քննարկում
Դաշնակցությունը, մասոնականությունը եւ երիտթուրքականությունը:
Դաշնակցությունը, մասոնականությունը եւ երիտթուրքականությունըՎերջերս ընկերոջս` Համլետ Գեւորգյանի դոկտորական ատենախոսության պաշտպանությանն էի ներկա: Թեման վերաբերում էր 1895-1908թթ. հայ ազգային-ազատագրական պայքարին ՀՅԴ-ի` այդ պայքարի գլխավոր կազմակերպչի մասնակցության պատմությանը:
Քննարկման ժամանակ իմ ելույթում նշեցի, որ ատենախոսությունը, ընդհանուր առմամբ դրական լինելով հանդերձ, ունի մի կարեւոր թերություն: Հեղինակը դաշնակցության գաղափարա-քաղաքական հայացքներին անդրադառնալիս անտեսել է դրանց` ջհուդա-մասոնականությունից ծագումնաբանությունը: 19-րդ դարի վերջերից, որպես Հայաստանյայց եկեղեցու ապրած կերպարանափոխություններից մեկի` գաղափարա-քաղաքականի արդյունք, հայ կյանքում հայտնված Դաշնակցություն կուսակցությունը, սովորաբար, ինչպես իրեն ծնող եկեղեցին, իրեն սրբացնելու, իր թերիները բնավ չտեսնելու, դրանք կոծկելու կամ որպես առավելություններ ներկայացնելու սովորույթը ունի: Ներկա դեպքում` դաշնակցականը ինչպե՞ս կարող է խոստովանել իր կուսակցության եւ մասոնականության` համաշխարհային այդ չը-ար ուժի, ինչպես նաեւ այդ ուժի մի մասնավոր արտահայտություն երիտթուրքականության` հայության գլխին մեծ եղեռն բերողի սերտ կապը. կամ էլ, եթե փաստերի ճնշման տակ խոստովանի էլ, ապա այդ կապի մեջ հաստատ ինչ-որ լավ բան կտեսնի… Բայց դե պատմություն կա չէ՞: Իսկ այդ պատմության փաստերը (ըստ Լեոյի եւ Րաֆֆու) ասում են հետեւյալի մասին (մեր կողմից ավելացնենք փաստերի մեկնաբանությունը միայն): Դաշնակցության նախնական ծնունդը կապվում է 1890թ. հետ, «երբ Թիֆլիսում էլ գոյություն ստացավ հայդուկային կռվի մի կազմակերպություն` «Երիտասարդ Հայաստան»1 անունով» (Լեո, «Անցյալից»): Կազմակերպության մկրտարանը‘մասոնականության` հակաազգայնության, այս աշխարհի դեմ դավադրության, գաղափարա-քաղաքական մշակման դարբնոցի, այդ ամենը ֆինանսավորող գլխավոր կենտրոններից մեկն էր` Ժնեւը, իսկ մկրտիչները` մասոնները: Կազմակերպությունը հայդուկային` հատվածային կռիվն էր համարում թուրքահայերի համար ինչպես ներքին` դասակարգային, այնպես էլ արտաքին` թուրքական թշնամուց ազատվելու գլխավոր միջոցը: Երիտհայերը, որոնց մեջ առանցքայինները եկեղեցու ծոցից դուրս եկածներն էին, հույս ունեին, որ Եվրոպան` քրիստոնեական Հայաստանի մկրտարանն ու կնքահայրը, իրենց թիկունքին է կանգնելու իրենց նպատակների իրագործումի ճանապարհին: Կազմակերպությունը, միացած մի փոքր ավելի շուտ ստեղծված նույն գաղափարաբանությամբ առաջնորդվող հնչակյան կուսակցության հետ, ի պատասխան իրենց ազատական քայլերի տեղի ունեցող թուրք կառավարության տեռորին պատասխանում էր կարմիր տեռորով, որին զոհ էին գնում շատ հայեր, ովքեր նրանց կողմից դիտվում էին որպես հեղափոխության թշնամիներ: «Հեղափոխական դաստիարակություն այնպիսի ուղղությամբ, ինչպիսին ընդգրկել էր հայ հայդուկային մտայնությունը, չպիտի ծառայեր ամբողջ հայ ժողովրդի փրկության: Այս արդեն շատ պարզ էր հեղափոխական բռնկումների առաջին իսկ խառն թվականներին` 1890-ին: Փտած էր այդ ուղղությունը հիմքից», – գրում է Լեոն: Երիտշարժումը, ինչպես նկատվեց, հայի հոգուց չծնվեց, այլ` Հայաստանյայց եկեղեցուց` ջհուդական այդ կառույցից, որն իր պատմության ընթացքում միշտ էլ աշխատել է «նոր»` որպես թե «դարձի եկած» հային «հին» հայի դեմ հանել` իհարկե շահարկելով նաեւ արտաքին թշնամու հանգամանքը: Շարժումը օտարածին էր նաեւ զուտ գաղափարա-քաղաքական առումով: «Նոր» հայերի շարժման այդ ծագումնաբանությունը պարզորոշ պատկերացնելու համար հետ գնանք: Մասոնականության արեւելյան օթյակներից մեկի կողմից էլ թուրքահայաստանում 1890թ. ստեղծվեց «Երիտասարդ Հայաստան» կազմակերպությունը, զուգահեռն էլ` Արեւելյան Հայաստանում: Ամենայն հավանականությամբ, այդ կազմակերպությունը Րաֆֆու կողմից հիշատակված «մոռացության տան» կամ դրա նմանի մի նոր կերպարանքն էր: Ճիշտ է, գրողը նկատում է, որ «Ֆարմուշխանա»-ն «հայտնվեցավ եւ անհետացավ մի կարճատեւ փոթորիկի նման…», բայց իսկությունը բնավ էլ այդպիսին չի եղել, որն է ցույց տալիս մասոնականության, հետագայում բացահայտված, իրական ճանաչողությունը… Այն, որ կազմակերպությունը մասոնական մատնագործության հետեւանք էր, թեկուզ եւ անուղղակի իմաստով, վկայում է արդեն իսկ այն փաստը, որ նույն Թուրքիայում մի փոքր ավելի շուտ ստեղծվել էր մասոնածին «Երիտասարդ Թուրքիա» կուսակցությունը (անունների ընդհանրությունը չի՞ վկայում դրանց նույն ծագումնաբանությունն ունենալու մասին), այն տարբերությամբ, որ երկրորդը ամենաուղղակի իմաստով էր մասոնական կառույց (դրա գլխավորները բոլորն էլ Սալոնիկից եկած ծպտված (կրեպտո) հրեաներ էին): «Երիտասարդ Թուրքիա»-ն անվանվում էր նաեւ «Առաջադիմություն եւ միություն կուսակցություն», – անուն, որը համանմանություն ունի «Երիտհայաստանի» հիման վրա կարճ ժամանակ անց ստեղծված հայաստանյան նոր քաղաքական կազմակերպության` ՀՅԴ-ի հետ («առաջադիմություն»-ը ընդհանրություն ունի «հեղափոխության», իսկ «միությունը»` «դաշնակցության» հետ): «Երիտասարդ Հայաստան» կազմակերպության հիմնումը հրեա մասոնների փայփայած այդ նպատակների ծիրում պետք է հատկապես տեսնել: 1 Դրանից մի փոքր ավելի շուտ Արեւելյան Հայաստանում էլ էր ստեղծվել դրա համանմանը «Գաղտնի ընկերություն» անվամբ: մաս2 Տեսնենք, թե ինչ “հասունացում” ապրեց “Երիտասարդ Հայաստան”-ը: Նրա համանմանությունը “Երիտասարդ Թուրքիա”-ի հետ խիստ աչքի էր ընկնում, որը մատնում էր դրանց նույն ձեռագիրը: Ահա թե ինչու մտածվեց փոխել դրա անունը` բայց պահպանելով էությունը: Նյութի նախորդ մասում նկատվեց, որ կազմակերպության նոր անունը՝ “Հայ հեղափոխական կուսակցություն”՝ նման էր “Երիտասարդ Թուրքիա” կուսակցության մյուս անվանը՝ “Առաջադիմություն եւ միություն”: Իսկ անունը բառացի կրկնում էր ռուս իրականության համար մասոնների ստեղծած կուսակցության անունը՝ “Սոյուզ ռուսկիխ ռեվոլյուցիոներով”: Ռուսաստանի մասոնականության բառարանից էր վերցված նաեւ դաշնակցության մամուլի անվանումը՝ “Դրոշակ”: Ժնեւում այդ ժամանակ կար “Սոյուզ ռուսկիխ ռեվոլյուցիոներով”-ը1, եւ այդ “սոյուզ”-ը թարգմանվեց “դաշնակցություն”: Իսկ “Դրոշակ”-ը ԱՄՆ-ում հրատարակվող ռուս հեղափոխական “Զնամյա” թերթի անունից էր վերցված: Այսպիսով, “Երիտասարդ Հայաստան”-ի նոր “արդուզադն” էլ է մասոնական: Այդպիսին չէր միայն հայ-ը, որը, ինչպես կտեսնենք, ընդամենը մի դեկորի դեր էր կատարում բառակապակցության մեջ եւ ոչ մի կերպ չէր ձուլվում մյուս բառերի հետ: Ինտերնացիոնալի համագումարները՝ միջազգային մասոնական այդ ժողովները լավ առիթ էին մասոնական լիդերների համար հանդիպելու տարբեր երկրների սոցիալիստական ուժերի ղեկավարների հետ, հանդիպել եւ նրանց հաշվետվությունը լսել, նրանց ականջը քաշել, խրախուսել, եւ պարզ է, նաեւ գաղտնի խոսակցություններ եւ պայմանավորվածություններ անել: Հերթական այդպիսի մի ժողովի Դաշնակցության կողմից մասնակցում է Վարանդյանը: Նա հանդիպում է իր մասոնական լիդերներին՝ Կաուտսկուն, Վանդերվելդին, Տրոցկուն, եւ նրանց պատմում Դաշնակցության սոցիալիստական գործունեության մասին, նրանցից նոր հրահանգներ ստանում եւ վերադառնալով՝ պարծենալով պատմում իր այդ պատմած-լսածների մասին: Մասոնական գործունեության վրա քաշած գաղտնիության քողը հնարավորություն չի տալիս որոշակիորեն ասել, թե մասոնական լիդերների եւ Վարանդյանի միջեւ ինչ պայմանավորվածություններ են եղել: Բայց պարզ է մի բան. Վարանդյանի գալուց հետո Դաշնակցության եւ երիտթուրքերի կուսակցության հարաբերություններն ավելի են սերտանում… 1908-09թթ. Ռուսաստանում գլուխ է բարձրացնում ստոլոպինյան ռեակցիան, որի հետեւանքով շատ դաշնակցականներ (նաեւ՝ ոչ դաշնակցականներ) են ձերբակալվում: Հեղափոխականները Ռուսաստանից Թուրքիա են փախչում՝ այդտեղից իրենց ջհուդա-մասոնականությունից վերցրած ազատ քաղաքական սիրո ու ատելության սկզբունքը իրականացնելու եւ այդտեղից Ռուսաստանի վրա իրենց հեղափոխական քարերը նետելու: Այս անգամ էլ Թուրքիան է դաշնակցականների համար դառնում ազատության ու իրենց հեղափոխականության արտահայտման խարիսխ: Թուրքիայում մեր անընդհատական հեղափոխության տեսլականով ապրողներն իրենց հեղափոխությունն արդեն արել էին, – հիմա էլ պետք էր չէ՞ Ռուսաստանին անցնել (նրանք չէին մոռանում նաեւ Պարսկաստանը): Թուրքերին ու երիտթուրքերին՝ իրենց երկրից դաշնակների այս՝ իրենց ոխերմ թշնամու դեմ երեխայական հոխորտանքները մի լավ զվարճացնում էին… Սակայն հանկարծակի ընդհատվում է երիտթուրք-դաշնակցություն մեղրամիսը. 1909թ. գարնանը Աբդուլ Համիդը երիտթուրքերի թշնամի պահպանողական ուժերի օգնությամբ հեղաշրջում է կատարում: Բայց դա կարճ է տեւում. երիտթուրքերը վերականգնում են իրենց “հեղափոխական” իշխանությունը, որին օժանդակում են նաեւ դաշնակները: Սուլթանը գահընկեց է արվում եւ աքսորվում Սալոնիկ՝ մասոնա-երիտթուրքականության որջը: Բայց մինչ իր արյունոտ աթոռից հեռացվելը՝ Համիդը հայերի հանդեպ իր հերթական ոճրագործությունն է կատարում՝ կազմակերպում է Ադանայի ջարդը, որին զոհ է գնում մոտ 30 հազ. հայ: Փաստերը վկայում են, որ ջարդի կազմակերպումին ու իրագործումին երիտթուրքերը եւս մասնակցել են, թեեւ իրենք դա լրիվ գցում էն “հին ռեժիմի” վրա: Այդ մասին է վկայում այն, որ նորից իշխանության գալով` նրանք ամեն կերպ աշխատում էին կոծկել “Ադանայի գործը”, բավարարում չտալ հայերի արդար պահանջներին եւ այլն: Բայց դաշնակցությունը դա չէր տեսնում կամ էլ չտեսնելու էր տալիս: Նա ժամանակավոր մի ազատություն էր ստացել, պառլամենտում մի քանի աթոռ ուներ եւ կարծում էր, թե բանը հավիտյանս այդպես է լինելու: Դաշնակցության հովանավոր մասոնական ուժերը իրենց գերնպատակները քողարկելու համար թույլ չէին տալիս, որ նա ճանաչեր երիտթուրքականությանը, թույլ չէին տալիս, նա էլ չէր տեսնում, որ “նոր” թուրքական կարգը մասոնական վերին օթյակներին ի սպաս դրված մի ազգայնամոլական կարգ է, որ երիտթուրքը նույնիսկ Աբդուլ Համիդից ավելի թշնամի է ամեն մի առանձին ազգային շարժման, որ նա Աբդուլից ավելի հետեւողականորեն է աշխատելու հայից օսմանցի ձուլել: Այնպես որ, շարունակվում էին դաշնակցության “եղբայրական” հարաբերությունները երիտթուրքերի հետ: Վերջիններիս Ադանայի ջարդի մեջ մասնակցությունը, դրանից հետո՝ տմարդի վերաբերմունքը եղեռնագործության զոհերի ու դրանից տուժողների նկատմամբ,-դույզն անգամ չսասանեց այդ մտերմական հարաբերությունները: Թուրքական պառլամենտում նստած հայ պատգամավորները, ովքեր մեծ մասամբ դաշնակցականներ էին, իրենց գրեթե լուռ էին պահում Ադանայի եղեռնագործության հանդեպ. ոչ մի բողոք ու պահանջ: Լռությունը ոսկի էր… “Դժվարություններ ստեղծել երիտթուրքերի կառավարության դեմ, դաշնակցությունը չէ ուզում: Ավելի արտոնված դիրք գրավելու համար՝ նա նույնիսկ պաշտոնապես գրավոր դաշինք կնքեց երիտթուրքերի կուսակցության հետ եւ առուծախի առարկա դարձրեց նույնիսկ Ադանայի արյունը: Ստանալով երիտթուրքերից խոստում, թե առաջիկա պառլամենտական ընտրություններին դաշնակցականներին կտրվի 20 տեղ, կուսակցությունը ստորագրում է պայմանագրի այն հոդվածն էլ, որ ասում էր, թե Ադանայի արյունահեղությունը պիտի մոռացության տրվի” (Լեո): Երիտթուրքերին դեռ պետք էր դաշնակցության՝ իրենց հանդեպ այս անվերապահ հավատը: 1909 թ. հեղաշրջումից հետո նրա դիրքերն այնքան էլ կայուն չէին: Ո՜վ կպատկերացներ, որ երիտթուրքերի նկատմամբ դաշնակների այս ջերմ սերը կարող էր փոխվել: 1912թ. պառլամենտական ընտրության արդյունքում դաշնակցությունը խոստացված 20 պատգամավորների փոխարեն միայն 12-ը ստացավ: Ստացվեց, որ բարեկամները խաբեցին բարեկամներին: Դաշնակցության կուսակցական եսամոլությունը խիստ վիրավորվեց: Աստիճանաբար նրա մեջ սկսեց հին՝ դեպի Եվրոպա ու Ռուսաստան “սերերը” հիշվել: Նոր նա “տեսավ” “նոր” ու “ազատ” Թուրքիայի ինչ լինելը, նոր “զգաց”, որ նոր իշխանությունը հնի ավելի վայրագ տեսակն է` “Թուրքիան միայն թուրքերի համար” տեսլականի ավելի բռի իրագործողը… Եվրոպա-Ամերիկա-ասիական քաղաքական շարժերը, որոնք իրենց հիմքում ունեին թալանչիական շահեր հետապնդող մասոնական հրեշի սարքած խարդավանքներն ու դավադրությունները, տարածաշրջանը հրում էին դեպ մեծ ողբերգությունը՝ համաշխարհային պատերազմը: Կողմերը իրենց ուժերն էին ի մի բերում: Պատերազմը սկսվելուց օրեր առաջ դաշնակցականները Էրզրումում ընդհանուր ժողով են անում: Ժողովին երիտթուրքերի կողմից ներկայացուցիչ է մասնակցում, ով առաջարկում է դաշնակցությանը իր՝ հայկական ուժերը միացնել գերմանա-թուրքական դաշինքի ուժերին, ինչպես նաեւ կովկասահայության մեջ ապստամբություն հրահրել ռուսների դեմ: Փոխարենը ինչ-որ խոստումներ են տրվում: Այդ դրամատիկ իրավիճակում Դաշնակցությունն իր պատմության ընթացքում երեւի եզակի ճիշտ քայլերից մեկն է անում: Ժողովը երիտթուրքական առաջարկի կապակցությամբ կայացնում է մի վճիռ, որը միակ արդար, ճշմարիտ ու տրամաբանական վճիռն էր միմյանց բախվող սալի ու կռանի մեջ գտնվող մի թույլ ազգի համար: Որոշվեց չընդունել երիտթուրքական առաջարկը եւ ծագող պատերազմում պահել չեզոքություն: Բայց հայության փրկությունը առաջիկա արհավիրքներում ապահովող այդ որոշումը մնաց թղթի վրա: Ավելի վճռորոշ եղավ Կ. Պոլսի դաշնակցական կոմիտեի եւ Կովկասի արեւելյան բյուրոյի որոշումը՝ ոչ թե չեզոք չմնալ, այլ բռնել Ռուսաստանի կողմը եւ տալ նրան այն ամենը, ինչը մերժվել էր թուրքերին: Խոսքը տանք իրավիճակին ըստ ամենայնի տեղյակ, ժամանակի հայ լուսանցքային քաղաքական մտքի կրողներից մեկին՝ Լեոյին. “Ես փաստեր շատ ունեմ պնդելու համար, որ այդ ոճրագործ որոշումը կայացել է ոչ միայն առանց բուն երկրի գիտության, այլեւ հակառակ նրա ցանկության: Ժողովուրդը Կ. Պոլսի եւ Թիֆլիսի պոռոտախոսներից շատ լավ էր հասկանում իր դրությունը եւ միայն մի բան էր ցանկանում, որ իրենց թույլ տրվի անցկացնել պատերազմական փոթորիկը, ինչպես ինքը կարող էր: Այսպես չեղավ դժբախտաբար: Այդ ժողովուրդը՝ անմեղ եւ անլեզու մի ամբոխ, “փրկիչներ” չափազանց շատ ուներ, եւ դրա հետեւանքով նրա համար փրկություն չէր մնում այլեւս”: Թուրքահայաստանի եղերական բախտը որոշված էր: Նա պետք է մասոնական հրեշին կեր դառնար` նրա համար նորանոր ախորժակներ բացելու համար: Արյան գետեր հոսեցին. երիտթուրքական, նրա թիկունքին կանգնած հրեամասոնականությունը իր ուզածի ամենածայրագույնին հասավ: Ինչպե՜ս դրա համար դաշնակցությանը վարձահատույց չլիներ: Բայց վարձահատույց` ամենաժլատ կերպով. Հայաստանի մի փոքր հատվածին անկախություն տրվեց,- “անկախություն” դաշնակցական իշխանությամբ: Եվ պարզ է, որ երիտթուրքականության նկատմամբ դաշնակցության սերը մի օր պետք է էլի արտահայտվեր: Ռուսական արջի արթնանալու հետեւանքով, երբ ռուսական կարմիր բանակն ուղղվեց Հայաստանի վրա, եւ դաշնակցական իշխանության վերանալը օրերի հարց էր, կուսակցությունը, հատկապես նրա հրեից փեսա Սիմոն Վրացյանը, իր փրկության փրկանակը տեսնում է, ի զարմա՜նք, 1915թ.-ից հետո, Կարաբեքիր փաշայի մեջ, ով իր հաղթական պատերազմների արդյունքում Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրն էր պարտադրել Հայաստանին: Փաշային առաջարկվում է միանալ եւ միասին կռվել Ռուսաստանի դեմ: Իհարկե հազար ու մի մեղայականներ էլ են հնչեցվում, դատապարտվում, սխալ է համարվում կուսակցության՝ դեպի երիտթուրքիան ունեցած երախտամոռ անցյալը: “Մենք 30 տարի սխալված էինք՝ մեզ թշնամի համարելով օսմանցիությանը, – գրում է այդ օրերի դաշնակցական մամուլ “Անկախ Հայաստանը”,- մինչդեռ մեր իսկական թշնամին Ռուսաստանն է եղել, որից ազատվելու համար մենք պիտի միանայինք թուրքերի հետ”: Բայց Կարաբեքիրը հո էն գլխից էլ գիտեր՝ որն է իր սերը, որը՝ ատելությունը: Այսօր… այսօր դեպ Թուրքիան դաշնակցական հին սերը փորձում է սեփականել դաշնակցական 1-ին հանրապետության ժառանգորդ 3-րդ հանրապետությունը: Որից էլ` խանդի տեսարանները: Բացի այդ՝ նաեւ իշխանության կարոտաբաղձությունը… Իբրեւ ամփոփում մեջբերենք Հովհաննես Քաջազնունու՝ Դաշնակցության առանցքային դերակատարներից մեկի խոսքերը. “ՀՅ դաշնակցությունն անելիք այլեւս չունի”… Սերգեյ Մանուկյան 1 Այս միությունը ռուսական ցարական կայսրությունը տապալելու, Ռուսաստանում հեղափոխությունը գաղափարապես կազմակերպելու նպատակով Ժնեւում ստեղծված մի մասոնական կազմակերպություն էր: “Լուսանցք” Թիվ 132, հունվարի 15 – 21, 2010թ. |
3 քննարկումներ
smerch