Մե՛կ է Վրեժը, և հայը նրա առաքյա՛լն է:

Վրեժից զատ՝ այլ Աստված չպաշտե՛ս:

Մոտենում է հայոց Մեծ Եղեռնի 97-րդ տարեդարձը: Այդ օրը, Օսմանյան հսկայածավալ կայսրության մեջ՝ Պոլսի հայ համայնքի մտավոր ընտրանու զանգվածային տեղահանությամբ ու նահատակմամբ, սկիզբ դրվեց պետական զարհուրելի ապարատի ողջ զորությամբ կյանքի կոչված հայաջինջ այն ծրագրին, որի արդյունքում՝ Հայաստանը դատարկվեց իր բնիկներից, և հայոց հազարամյակների քաղաքակրթության ավերակների վրա իր մահաբեր ստվերը գցեց «Արևելքի մարդակերպ բորենու» արնածոր կիսալուսինը:

Այդ օրը կրկի՛ն ոգեկոչվելու են ցեղասպանության զոհերն ու կրկի՛ն շեշտվելու են հայի անմեղ մարտիրոսության, եղեռնի ճանաչման, թուրքի ինքնադատապարտման և զգջումի, որից հետո միայն՝ անկեղծ երկխոսության հնարավորության, և տասնամյակների ընթացքում ծամծմված շատ այլ գաղափարներ: Կրկին ու կրկին կհուզե՛նք աշխարհը՝ ստեղծագործ հային բաժին հասած դաժան ճակատագրի և մեր հայրենիքում մեզ համառորեն տեղ չտվող թուրքի անմարդկայնության մասին պատմություններով: Եվ կրկի՛ն կանտեսվի այն խորքայինն ու էականը, որ ընկած է ցեղասպանության հիմքում և որի մասին խոսեցին դեռևս եղեռնը վերապրած սերնդի ընտիր ներկայացուցիչները: Ո՞րն էր պատճառը՝ սեփական Հայրենիքում կրավորաբար մորթված մեր ժողովրդի անօրինակ ողբերգության, հոգեբանական ի՞նչ հիմք ուներ այս նախճիրը, և ի՞նչ աղետալի հետքեր թողեց և դեռ կթողնի հայի հավաքական գիտակցության մեջ: Արդյո՞ք մեր Ցեղի գոյությունը դեռևս վտանգված է այդ իրողությամբ, թե՞ կարող ենք հանգիստ լինել՝ թուրքից պահանջելով զղջում և, տարագրվածների սերունդներին տեղ՝ նախնյաց հողերի վրա: Հարցեր են սրանք, որ տեղ են գտել յուրաքանչյու՛ր հայի մտքում, բայց հասկանալի պատճառներով, դրանց պատասխաններն այնքա՛ն էլ խրախուսելի չեն:

Սկսել է պետք, թերևս, բազմիցս հիշեցված, բայց համառորեն անտեսվող այն փաստից, որ  Հայ և թուրք ատելությունն ի սկզբանե է և ունի կենսաբանակա՛ն խորք: Սա, բնականաբար, դժվարընկալելի է այսօրվա մեր սերնդին, որին աստիճանաբար վարժեցնում են թուրքի հետ հոգևոր ու ֆիզիկական մերձեցման գաղափարին: Այլևս համատարած բնույթ են ստացել տարբեր բնագավառներում հայ և թուրք շփումները, հանգստի կազմակերպումները Թուրքիայում ու փոխադարձ սեմինարները: Սփյուռքահայի հոգեբանության մեջ թուրքն այլևս ոխերիմ թշնամու կերպար չէ: Հակառակը պնդող ցանկացած հայտարարություն զու՛րկ է իրական հիմքից: Սա՛ է հայաստանյան և տարագիր հայությանը աննկատ պարտադրվող վերաբերմունքը: Իսկ թշնամության մասին, թերևս, սխալ չէր լինի նրան հիշեցնել՝ ամե՛ն վայրկյան:

Այդ թշնամությունն այլևս անխուսափելի էր՝ ա՛յն պահից սկսած, երբ առաջին թուրքն իր ոտքը դրեց Հայկական Բարձրավանդակին:Այստեղ հայտնվելու պահից սկսած, թուրքը՝ պետական մակարդակով կազմակերպված ջարդերի միջոցով, դարերի ընթացքում հասավ այն բանին, որ հայն այլևս տարագիր էր իր սեփական բնօրրանում, խեղճ ու նվաստ մի հպատակ՝ ենթակա պարբերաբար իրականացվող անպատիժ ցեղասպանությունների: Երիտթուրքերը չէ՛, որ սկիզբ դրեցին հայաջինջ քաղաքականությանը, և ոչ էլ կարմիր սուլթա՛նն էր ռահվիրան հայկական ջարդերի: Սրանք լոկ շարունակողնե՛րն էին պետական այն ծրագրի, որ դարեր շարունակ եղել է թուրքի՝ հայոց հողում հիմնավորվելու միակ գրավականը: Սրանք սոսկ կրողնե՛րն էին անասնական այն բնազդների, որ տափաստաններից բերեց իր հետ Արևելքի բորենին, ա՛յն բնազդների, որոնց շղթայազերծման արդյունքում, արյամբ ու պղծումո՛վ էր ուղեկցվում թուրքական կառավարության իրականացրած ցանկացած միջոցառում:

Հայկական Բարձրավանդակում կամ թուրքը պետք է ապրեր, կամ հա՛յը: Երկու հակոտնյա տեսակների համար փոքր է մեր Հայրենիքը, և թուրքն իսկույն հասկացա՛վ դա: Մինչ հայը, դարեր շարունակ փորձեց ինքն իրեն խաբելով՝ թուրքի մեջ մարդ և անվտանգ դրկից որոնել, թուրքն իր ոտքն էր պնդացնում այստեղ: Եվ պնդացնում էր իր ոտքը՝ հայի տեսակը ջնջելու՛ միջոցով: Սեփական բնօրրանում, հարյուրամյակներ շարունակ պարբերական ջարդերի, նվաստացումների ու ստրկության ենթարկված հայը այդպես էլ չհարազատեցրեց այն պարզ ճշմարտությունը, թե թուրքին իր կողքին տեղ տալուց հետո, հարկադրված է՝ գոնե առավելագույնս կազմակերպելու իր ինքնապաշտպանությու՛նը: Բայց ո՛չ: Կենսաբանորեն առողջ գաղափարներ որդեգրելու և ըստ այդ գաղափարների՝ ազգովին կազմակերպվելու համար, ցանկացած հավաքականության մեջ անփոխարինելի է նրա մտավոր ընտրանու դերը: Իսկ հայը զու՛րկ է եղել ճշմարիտ առաջնորդներից: Միակ ազնվորդին, ով հանդգնեց թուրքի սեխագլխի վրա չափել հայ սրի զորությունը՝ Դավիթ Բե՛կն էր: Եզակի այս առաջնորդը մեր բյուրդարյա ստրկության ու կրավորական ջարդերի պատմության մեջ միակ լուսավոր էջն է, որն այդպես էլ չհասկացվեց՝ ինչպես հարկն է: Հերոս սյունեցու գործի արժեքը երբե՛ք չգնահատվեց ազգակերտման ու ազգային պետականության ստեղծման համատեքստում, որտեղից էլ՝ ողբերգական այն բացը, որն օդի ու ջրի պես անհրաժեշտ էր՝ պղծագործ թուրքին հակառակ իր կամքի հարևանացած յուրաքանչյուր Տեսակի. սեփական Հայրենիքում ազգային պետություն ստեղծելու և հարատևելու համար՝ անհրաժեշտ է ջնջե՛լ թուրքի հետքն այդ Հայրենիքից: Ջնջել այնպե՛ս, ինչպես դա անում էր Դավիթ Բեկը՝ հետևողական, ծրագրված մաքրագործումների միջոցով: Բայց անգլուխ ժողովրդին տրված չե՛ն նման ծրագրեր և առավե՛լ ևս՝ դրանք իրականացնելու միջոցներ: Հայոց պետականությունը անդունդ գլորած և պատրաստակամորեն այդ պետականության տեղը գրաված Հայաստանյայց եկեղեցին՝ իբրև ազգի հոգևոր գլուխ, ինչպիսին սիրել է իրեն ներկայացնել մինչ օրս, իրականում ոչ այլ ինչ էր, եթե ոչ՝ ազգը ոչխարհի հոտի վերածած պորտաբույծ մի հաստատություն, որին երբե՛ք, այո՛, երբե՛ք չի հետաքրքրել համազգային շահը: Բացառություններ եղել են միայն ա՛յն դեպքերում, երբ ազատագրական որևէ շարժում համընկել է եկեղեցու հայրերի հետապնդած որևէ շահին:

Այսպես, նվաստի ու ստրուկի հոգեբանությամբ, թևակոխեցինք քսաներորդ դար՝ բարձված տուղրիլների, արփ-արսլանների ու համիդների կազմակերպած նախճիրների ստորացուցիչ հիշողություններով: Եվ կատարվեց այն, ինչն անխուսափելի էր. սեփական հողում դարեր շարունակ կեղեքվող ժողովրդին, որն այդպես էլ չհասկացավ, թե իր պայքարը բեյերի ու սուլթանների դեմ չէ, այլ թուրք տեսակի՛, որի ղեկավարները՝ թուրքակական ողջ ազգաբնակչության հրճվալից մասնակցությամբ ուղեկցվող հայկական գյուղերի ցանկացած հայաթափումից հետո, բավարարվում էին մի քանի թուրք պաշտոնյաների ահաբեկումով այլ ո՛չ, ջարդերին՝ ջարդերով պատասխանելով, նման մի ժողովրդի, պատմությունը չէ՛ր կարող զլանալ Մեծ Եղեռնը՝ իբրև սթափեցման, հոգևոր վերափոխման ազդակ:

Եվ սկսվեց ջա՛րդը. երկու կիսասատկած ասկյար դեպի անապատներն են քշում երեք-չորս հայկական գյուղերի բնակիչներին՝ առողջ տղամարդկա՛նց, կանանց, ծերերի ու մանուկների: Դիմադրության մասին խո՛սք անգամ չկա. դեպի սպանդանոց՝ գլխահակ քայլողներին, որպես կանոն, առաջնորդում էր հոգևոր հովիվը՝ գյուղի քահանան, երեցն ու ցանկացած այլ սևազգեստ: Բոլոր այն վայրերում, ուր հայը չմորթվեց կրավորաբար, այլ զենքի ուժով հաստատեց հարատևելու իր կամքն ու թուրքի հանդեպ կենսաբանական իր ատելության ողջ ուժը՝ Ցեղորեն առո՛ղջ էր հայը, ապրում էր իր նախնյաց բարքերով, այլ ոչ՝ վանքերից իջեցված հորդորներով ու հրամաններով: Թուրքերեն լեզուն տեղ չունե՛ր բոլոր այդ գավառներում: Սասունի, Շապին-Գարահիսարի, Վանի ու Մուսա Լեռան հերոսները չէի՛ն կորցրել Հայկյան փառահեղ նախնիների հետ գենետիկ կապի անաղարտությունը, և կուսակցական ու կրոնական քարոզիչներն այդպես էլ չկարողացա՛ն նրանց մեջ սպանել առողջ բնազդները: Ընդհանուր առմամբ, սակայն, պատկերն իր ամբողջության մեջ ողորմելի էր. Հայկական բնաշխարհը դատարկվե՛ց իր բնիկներից: Դատարկվեց՝ առանց դիմադրության լուրջ փորձերի: Պղծումի ու ոչնչացման ենթարկված մի ողջ ժողովուրդ իր տեղը զիջեց թուրքին ու քրդին:

Թվում էր, թե սեփական Ցեղի կեսի նահատակումը վերջնականապես կբացի՛ մեր սրտի ու հոգու դռները: Վերջապես, կփորձենք վերագնահատե՛լ մեր ողջ անցյալն ու չենք երկնչի՝ իրերն իրենց ճշմարիտ անուններով կոչելուց: Կենսաբանորեն առողջ ցանկացած մի ազգի դեպքում՝ դա անխուսափելի է: Բայց հա՜յը… Կրկի՛ն թղթե շերեփներ, արցունքախառն աղերսներ ու ողորմելի, զզվանք առաջացնող բողոքներ: Կրկի՛ն մեղավոր էին բոլորը՝ բացի մեզանից: Կրկի՛ն գնդակահարվում էին թալեաթները, էնվերներն ու ջեմալները, և երբե՛ք, ո՛չ մի լուրջ փորձ՝ թշնամի ա՛զգը պատուհասելու: Եվրոպայի դռներին մուրացկանի տեսքով կանգնելու փոխարեն՝ վրեժի ու փոխհատուցման մեր զայրու՛յթը պիտի թափեինք եղեռնագործ թուրքի գլխին, Օսմանյան կայսրության պարտությանը հաջորդած՝ ՀՀ զորքերի կողմից հայկական նահանգները գրավելու արդյունքում, տեղի թուրք ժողովրդի բնաջնջումից հետո՝ Քեմալը երբե՛ք չէր կարողանա ազգային պետություն ստեղծել: Բայց ո՛չ. չպակասեց և ոչ մի թու՛րք այդ նահանգներից: Արդյունքում՝ ունեցանք Ալեքսանդրապոլ ու Կարս, Լոզան ու «նանսենյան անձնագրեր»: Արդյունքում՝ գլխովին հայաթափված Հայկական Բարձրաշխարհ, ու գայլային ախորժակով Երևանին նայող թուրքական ազգային պետություն:

Ի՞նչ է փոխվել այսօր մեր գիտակցության մեջ: Ոչի՛նչ: Կրկին թղթե շերեփնե՜ր, հայ և թուրք բարեկամության կոչե՜ր, աշխարհին զզվեցնող աղերսագրեր ու դիմում-բողոքնե՜ր: Ցեղասպանի հանդեպ ատելությանը՝ մեր հայաստանյան և սփյուռքի վայ-գործիչների մոտ, կրկին փոխարինում է Հայկական Բարձրավանդակում երկու հարևան պետությունների համատեղ գոյակցության, ինչ-ինչ զիջումներից հետո՝ թուրքին ներելու հնարավորության գաղափարը: Եվ ողբաձայն դիմումնե՜ր, բողոքներ ու անշունչ, իրականությունից կտրված հայտարարություննե՜ր: Իսկ թու՜րքը… «նա քշու՛մ է իր երիվարն հայոց ամայացած դաշտերով, բարձրանում մեր հպարտ լեռնե՛րը, տրորու՛մ նրանց զգայուն կուրծքը և… մնում անպատիժ…»:

Հայաստանում թե Սփյուռքում, ապրիլի 24-ն ընկալվել և ընկալվում է, իբրև սգո օր: Օր, որ խորհրդանշում է մեր ցեղի կրած ահավոր տառապանքն ու անլուր զրկանքները, օր, երբ հպարտությամբ և առանց ամոթի, կարող ենք պատմել օտարին և ինքներս մեզ, թե ինչպե՜ս էինք բռնաբարվում, մորթվում և անարգվում, թե ինչպե՜ս էինք գլխահակ քայլում դեպի կառափնարան, թե ինչպես մեր ձեռքերով՝ մեր Հայրենի՛քը մատուցեցինք թշնամուն: Սա մի օր է, երբ կրկին՝ իրար կրծող և սակայն, մեկը մյուսից իրենց տխմարությամբ, անիմաստ բարբաջանքներով և որ ամենակարևորն է՝ իրենց որդեգրած սխալ, մուրացիկ և ազգի հոգեբանությունը խեղող մարտավարություններով չտարբերվող միջմայրցամաքային «Ազգային խորհուրդներն ու կառավարությունները», անցյալ դարի իրենց «հանճարեղ» նախնիների օրինակով, թուրքին՝ մարդասիրություն, իսկ աշխարհին՝ բարոյականություն ու արդարությու՛ն են քարոզելու՝ ամենայն լրջությա՛մբ, հավատո՛վ, որ «թուրք» և «մարդ» եզրերն հոմանիշ են իրար, և որ բարոյական օրե՛նք գոյություն ունի աշխարհի տերերի համար:

Այս օրը մեզ համար Վրեժի և Հայրենատիրությա՛ն օր է: Օր, որը խորհրդանշում է անդունդի եզրին կանգնած մեր Ցեղի միակ ճշմարիտ ուղին. անզիջում ատելությու՛ն դեպի թուրքը, ամենօրյա պայքար՝ այդ ատելությունն ու արդար Վրեժը կյանքի կոչելու և սեփական Հայրենիքին տեր կանգնելու համար: Հայրենիք, որտեղ մե՛նք ենք միայն բնիկ, և որտեղ տեղ չի լինելու թուրքի՛ն, քրդի՛ն և հայի արյունը ծծած որևէ այլ տեսակի:

Վրեժ և Հայրենատիրություն. դա նշանակում է, որ ժամանակն է՝ մեկընդմիշտ վե՛րջ տալու գարշանք առաջացնող աղերսներին ու բողոք-պահանջներին, դա նշանակում է՝ վերջապես ընդունե՛լ երեք միլիոն անշիրիմ նահատակների անհանգիստ հոգիների առկայությունը մեզանում, դա նշանակում է՝ արյան դեմ արյու՛ն: Դա նշանակում է, վերջապես, որ հարազատեցրել ենք կենսագործ այն ճշմարտությունը, թե Հայկական Լեռնաշխարհում տեղ չկա՛ հային և թուրքին միաժամանակ: Կամ մե՛նք, կամ նրա՛նք: Եվ քանի որ ցանկանում ենք, և պե՛տք է հարատևենք իբրև Տեսակ՝ մեր Հայրենիքում, ապա հոգեբանորեն, և վաղը նաև՝ գործով, պատրաստ ենք դիմելու ամենակտրու՛կ վիրահատական միջոցների՝ մեր հողն ու հայրենին թրքական ախտից ազատելու համար:

Հեռու՞ է այդ օրը. դա կախված է միայն ա՛յն սիրուց ու նվիրումից, որ ազգովի տածում նք դեպի բռնազավթված մեր Երկիրը: Դա կախված է նաև ա՛յն ատելությունից ու կենսաբանական զզվանքից, որ տածում ենք դեպի անասնաբարո իր նախնիներից միայն գրագիտությա՛մբ տարբերվող պղծահոգի թուրքը:

Համոզվա՛ծ լինենք, արգելքների և դժվարությունների բոլոր լուծումները մեր հավաքական հոգեբանության մեջ են, և եթե ցանկանում ենք մի օր թուրքին ծնկի իջած տեսնել մեր առջև, նախ այսօ՛ր նրան ծնկի պիտի բերենք՝ մեր հոգիներու՛մ: Հակառակի իրավունքը չունենք, եթե ցանկանում ենք, որպես Ազգ՝ հարատևե՛լ գալիք հազարամյակներում:

Գևորգ Հովհաննիսյան