ԱՆԻԻ ԱՎԵՐԱԿՆԵՐՈՒՆ ՄԵՋ
Դանիել Վարուժան

Ա

Ըլլա լացի, համբույրի,
Հիշատակի, մըտածման,
Մըռընչելու համար ըլլա, օ՛ն, մըտնենք.
Մըտնենք հըսկա քաղաքն հըսկա աճյունի,
Մըտնենք Շիրիմն հայության…

Ողջո՜ւյն, Անի, գերեզմնոց,
Ուր կը փըտին ոսկորներն հաղթ Անցյալին.
Ողջո՜ւյն, Անի, օրորան,
Ուր փլուզի տակ, կարիճի սև արյունով
Մեր Ապագան կը մեծնա.
Ողջո՜ւյն, Մեռե՜լ, Մա՜յր, ողջո՜ւյն.
Ահա կու գամ, ես վերջին
Նորաբողբոջ գըլուխը հայ Հիդրային,
Կու գամ կյանքիդ փառքովը մա՛հդ օրորել.
Ըսել, թե մեծ եղար դու,
Կամ մեծ խոստումը մեծության, դու եղար
Լուսակայլակ պողպատ ըստինք մ’որուն դեմ,
Խուժդուժ ցեղերը ծըծելու դեռ անվարժ`
Եկան նոթի լընդերն իրենց ջախջախել.
Ծեր Ասիո շեմին վրա դո եղար
Երեք դարու սիրտն` եթե Հույնն ըղեղն էր,
Սիրտ կենսաբուխ` որուն աչքերն հառած պիշ`
Նենգ Բյուզանդիոնն, այդ բոզորդին Հըռոմի
Քեզ կը դավեր լափլիզելու ախորժով:
Եվ ան դավեց և ան հաղթեց. ու ավա՜ղ,
Երբ դրոշակն իր ցըցված տըխմար արքայիդ
Հովհաննեսի շիրմին վրա`
Վեստ Սարգըսյան կ’ըլլար խըլան խոստացված,
Քու բալլիքներըդ Վոսփորի բանտին մեջ
Երիտասարդ թագավորիդ թևերուն
Կուռ շըղթաներ կըղպեցին:

Բ

Ո՜վ պատուհաս. կորսըվեցար դու այլևս,
Երբ Պարսն և Հույնն, երկու ոսոխ ոսոխներդ,
Իրարու դեմ ըզքեզ ասպար կանգնեցին,
Կամ իբրև որս մ’որ արդեն իր մագիլով
Նախ իր սիրտն է խոցոտեր,
Քեզ անցուցին Մոնոմախոսն ու Տուղրիլ,
Պերոզն ու ժանտ Արփասլան`
Ժանիքներե ժանիք, թաթե ի թաթուլ.
Եվ, դեմ դիմաց կզակներն իրենց ջարդելով,
Հիմնաքարերդ հանեցին`
Որպեսզի սև դամաբանաքարդ հորինեն:
Ա՛լ այն օրեն դու իբրև շենք մ’հոյակապ`
Ուրկե հազար կայծակ մեկեն է անցեր`
Քայքայվեցար մարմար մարմար, ծեփ առ ծեփ:
Ու, ո՛վ ցասում, ո՛վ ամոթ,
Քեզ դեմ առ դեմ բըզքըտողները նենգժոտ
Չեղան արծիվ` այլ գայլե՜ր….

Գ

Արդ քարուքանդ կը հանգչիս
Եվ նըշխարներդ ինը դար է որ կ’ապրին.
Ժամանակին ձեռքը չեղավ այնքան հաղթ
Աճյուններդ այդ մըրրիկներուն հանձնելու.
Բայց ծոցիդ մեջ ալ բընա՛վ
Սըմբատի սոս նըժույգը չի՛ խըրխընջեր,
Այն չի թոթվեր արյունթաթախ բաշերն իր
Քած ձիուն դեմ Ափշինի,
Ու կոչնակներն ու շեփորներն ոսեցոլ`
Որոնց ի լուր թուրը խաչով կը ձուլվեր.
Հոն լըռած են` ապրեցնելով իրենց տեղ
Բուի հազար սերունդներ:
Այդ լըռության չղջիկի լայն թևին տակ
Կ’աճի եղիճն արտասուքովն աստղերուն.
Եվ հոն բաղեղն հայրենասեր թևերով
Կը գըրկե հողըդ տըրտում
Իր պատառիչ կալծքարերով միասին.
Եվ խոտ մ’հազիվ, բարձրացած
Ճամբաներուն վրա անկոխ`
Կը ծածկե սողն օձի մ’արփվույն տակ ճեմող:

Դ

Ի՞նչ մընաց, ի՞նչ. Պարիսպներեն քարակուռ`
Որոնք ըզքեզ գըրկած տըվին կուրծքերնին
Ասիական մըրըրկարշավ ցեղերուն.
Պալատներեդ, ամրոցներեդ, սյուներեդ,
Աշտարակի սըլաքներեդ` ուր ծըփուն
Կարմիր դրոշակ մ’հայկական
Կ’սրբեր քրտինքն արծիվներուն ճամբորդող,
Խոյակներեդ, գըմբեթներեդ` որոնք օր
Մ’ամպին մեջ` շանթն Էին մեջ բախտն հեգնելով`
Ժամանակի բռունցքին դեմ
Կ’ըլլային կումբ ձուլված փառքի հանքերեն,
Զորանոցեդ, տաճարներեդ, այո՛, քու
Հազարումեկ տաճարներեդ` որոնց մեջ,
Դեպի հավատքն ուղղաբերձ
Մինչ բազուկներ կը հոգնեին, կ’հեղգային
Մինչ հին արյունն Արամյան
Իր հեթանոս ռազմիկ թափեն կը սանձվեր,
Եվ մինչ Հիսուսը կը ծըներ արցունքով
Լաստիվերտցին և նենգ Հուդան` Կիրակոս,
Այդ հազար մեկ տաճարներուդ մեջ կ’ըսեմ,
Քանդակ քանդակ, զարդ առ զարդ,
Արվեստ մը նոր, արվեստ մը հայ,
Արվեստն աղջիկ Աստուծո, քույր Բընության,
Արվեստը հարս Տիեզերքին,
Ժող’վուրդներու և Ազգերու վախճանած
Տապանագիրն ու շիրմապսակն այդ վերջին
Իբր աղավնի մ’ոսկեդըրվագ ուրագով
Քանդակված` այդ գըմբեթներուդ ներքև սուրբ,
Բատուցներուդ, խոյակներուդ, մույթերուդ
Մեջեն լըռիկ, գըլուխը դուրս կարկառած`
Դեպի երկինք, աղվոր, վեհ,
Թռիչները լա՜յն կը պարզեր…
Հիմա, ավա՜ղ, ատոնցմե,
Այդ բյուրավորճաճանչներեդ, ո՛վ Անի,
Ըսե՛, ըսե՛, ի՞նչ մընաց…

Ե

Կը պատե շուրջը լըռություն: Լայնարձակ
Դաշտին վըրա, լուսնակի քա՛ղցր շողով
Ավերակները կ’ողողվին: Հեռուեն
Միջոցին մեջ աստղալից
Լոկ կը լըսվի սույլն հովերուն ճամբորդող:

Անի հավե՜տ կը լըռե…

Ոտքըս փըլած քարի մը վրա կը դընեմ,
Եվ ուրիշի մ’հետո, հետո ուրիշի
Մ’ու կ’ելլեմ դե՛պի կիսաքանդ պարըսպին.
Ծերպերն որմին, ժամանակի վերքեր, ինձ
Սանդուխ կ’ըլլան. քայլափոխես փըխըրված
Կը թավալին կոշկոռներ,
Եվ մատերուս տակ ճանկող`
Բաղեղներեն, մորմերեն
Քընաթաթախ մողեզներ վար կը թափին:
Ու ես կ’ելլեմ. հոգիս խոր
Արբշըռության մ’ուժին տակ
Զիս աստղերուն կը քաշե.
Կը շուլլըվիմ, կը մագլիմ.
Կայծքարերուն դեմ կուրծքըս մերկ կ’արյունի,
Կը մնա մաս մ’ըզգեստես
Վարը փուշի մը ճանկին մեջ ավազակ.
Բայց ես կամշոտ, որսին դիմող վագրի պես,
– Եթե ազատ բարձրությունն որսն է հոգվույն –
Կուռ ու տենդոտ խոյանքով,
Մութն ու փլատակն ոտքերես վար թոթափած,
Նախնիներուս բյուր գանկերուն վըրա գոս
Հուսկ ոստումով մը խըրոխտ
Պարիսպներուն հառաչակուլ կը կանգնիմ…

Զ

Ո՜վ բնազդական դու վերելք,
Ո՜վ խոյացման գինովություն` նույնիսկ սև
Դամբանի վրա կամ ոսկրի,
Ո՜վ վեհ բարձունք` որ կը գըգվես ճիղմ հոգիս
Զիս ընելով աճյունին վրա պապերուս
Բողբոջ մ’որ դեռ կը զարդարե կոճղը հին.
Ո՜վ բարձրություն թովչական`
Որ կապույտին և խավարին մեջտեղ զիս
Մըտածումի լազվարթ լարով կ’առկախես.
Կու տաս անցուկ մխիթարությունը սըրտիս`
Որ վարն ոտքիս տակ գըտնեմ
Անիի մեջ ցոլքն երկընքի մեծության,
Ըզգամ թե մեր շիրմին վրա
Մոլորակները դեռ զիրենք կը գըծեն,
Թե խավարն այս` է Խորհուրդին դեմքը վեհ,
Փլատակը` մե՛ղքն Հավերժին.
Անվո փոշին հարդգողն, և կամ աս շըրջմոլ
Փոսուռան աստղ մ’է չըքնաղ.
Սա գանկը հոս լուսին մըն է, ես` Աստված…
Ըլլալ Աստվա՜ծ, ո՛վ հեգնություն, այս ըլլալ
Է միմիայն ծաղրանըկարն Աստուծո,
Քանի որ մեր հոգին հարճն է Բընության,
Եվ սոսկ անոր տաք ծոցին մեջ` բեղնավո՛ր,
Չունենալով նույն ինք իրե՛ն սեփական
Հայրենիքի այս Ոչընչին, բոհին դեմ`
Իբր առաջին սերմընցու
Խո՜սք մ’որ ստեղծե, ներդաշնակե, պոռթկալով
Փոշիներեն Անիի
Քանան մը նո՜ր և ազա՜տ:

Է

Ի՜նչ, ունենալ աչքի ներքև դիակներ`
Որ եղած են ատենով
Արյանդ արյուն, սերմիդ սերմ
Եվ, ո՛հ, առանց հարուցանել գիտնալու`
Այսպես դիտե՜լ ծալապատիկ թևերով,
Ի՜նչ, տեսնել որ խըխունջ մ’այսօր կը չափե
Հըսկա շենքերն այն` երկու թել լորձունքով,
Եվ խորանի խորշին մեջ լոկ կ’ապրի
Բուն, սևազգեստ ճըգնավոր,
Տեսնել, որ լուռ կը փըտին
Ավերներու տակ հերոսի բազուկներ,
Գանկեր, սըրտեր` որոնց արյունը եղավ
Թույն` իժերուն, ա՛յնչափ որ լի էր ոխով.
Տեսնել որ փլած պատվարներու, դըղյակի
Ճեղքերուն մեջ կը մեռնի
Շող մ’արևու, Անուն մը հին, Ազգ մը մեծ,
Եվ գահերու բեկորներուն վրա թափուր
Արծիվն ամպեն կը ծըրտե՜…
Ի՜նչ, մինչդեռ վարը, անդին,
Այս ջընջումին հավասար
Կը ջընջըվին, կ’այլասերին հոգիներ
Խեղդըվելով նույնիսկ իրե՛նց արյան մեջ,
Կամ մալ ու կուրտ եզի պես
Ժուժով մը վատ, յուրաքանչյուրհարվածի
Ներքև ջըլատ կ’ըսեն. – Լըծե՛: – Ո՛հ, ի՜նչ, ի՜նչ,
Առջևը այս ամենուն,
Շուրջիս այս մութ ծըփանքին մեջ դիերու,
Ոսկըրներու, նըշխարներու, արյունի,
Մընալ կանգուն, մինավորիկ, անկարո՜ղ,
Եվ չը կըրնալ այս թոհբոհեն հանել դուրս
Վերածընո՜ւնդ, վերածընո՜ւնդ մ’արփագեղ…

Ո՛վ այպանք, ո՛վ նախատիք,
Ուրեմն ինչո՞ւ ապրիլ, ինչո՞ւ ընդունայն
Հայրենիքի անունն ասա՛նկ մըռընչել,
Երբոր Ողջերը թըմրած
Քեզ չե՛ն ուզեր լըսել, ոստնուլ չե՛ն ուզեր,
Եվ ռազմերգեդ` ահաբեկ`
Ականջներնին ծոցերնուն մեջ ղողած
Երբ գըլխուդ շա՛նթ կը մաղթեն,
Ուրեմն ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ապրիլ…

Ը

Վարը, հոս,
Օձ մը հըսկա` գըլուխը փոսեն տընկած դուրս`
Լուսնի շողով կը նայի ինձ. օ՛ն, եկուր.
Դու, որ ունիս այդ աչքերուդ մեջ կանանչ
Մահվան անուշ մխիթարությունն. օ՛ն, եկուր.
Կըրունկս քուկդ է. քուկըս տաք
Երակներս այս. խա՛ծ ու խայթե. թող տապալ
Գըլորիմ վար, Ախուրյանի ողբին մեջ,
Եվ վարը այն որձաքարին վըրա սև
Ջախեմ գլուխս, ու իմ խեղճ
Հայրենիքիս փոշիներուն վըրա սա`
Ըղեղիս խյուսը փըռեմ…

5. ՈՂՈՐՄՈՒԹՅՈՒՆ

Սովամահ ժողովուրդին

– “Սովէ. հա՜ց, հա՜ց…” –
Ո՞վ կ’հեծե
Շեմին վըրա խըրճիթիս ո՞վ կը հեծե:
Սերըս մարած է օճախիս բոցին հետ.
Մեջս է մոխիր, շուրջըս մոխիր. օ՛հ, ի՜նչ շահ
Մոխիրներու վըրա արցունք սերմանել:
Բան մը չունիմ, բա՜ն մը. այսօր իմ վերջին
Լումայով թույն գընեցի,
Ներսը թույնս իմ կը շաղվեմ:
Վա՛ղը եկուր գերեզմնոց, ո՛վ Անոթի,
Բուքին մեջե, կանուխ, երբոր գյուղին շուրջ
Գայլերը դեռ կը հածին,
Վա՛ղը եկուր… պիտի ես
Շիրմիս մեջեն, իբրև հաց
Քերթողի սիրտս այդ մախաղիդ մեջ ձըգեմ.
Քերթողի սիրտս արյունդ, արյունն որբերուդ
Պիտի ըլլա ո՛րքան որ Վիշտըդ ապրի…
Վաղը եկուր գերեզմնոց, ո՛վ Անոթի:

6. ՄԱՐԱԾ ՕՃԱԽԸ

Այս տունին մեջ` որուն շեմին վայրահակ
Այսօր կու լա ուռենին,
Եռաց զըվարթ կյանք մը թորգոմ գեղջուկի:
Ատեն մ’եղան հոն թարմ հարսեր` որ լույսին
Հետ արթընցած, վարդենիի պես հագված`
Աշխատեցան, կաթ կըրեցին սափորով,
Կամ դույլերով հորը ջուրի գընացին:
Ատեն մ’անոր դըրան առջև նըստեցավ
Ծերուկն, և թո՛ռը ծունկերուն մեջ առած,
Պատմեց զըրույցն Արտավազդի, Վահագնի,
Անոր հոգվույն տեղալով
Վերջին ազնիվ մնացորդը խոնջ օրերուն.
Կամ` իրիկվան` տեսավ անցնիլն առջևեն
Հարուստ հոտին` զոր իր որդին լեռնեն վար
Դեպի փարախ կը քըշեր.
Եվ ծեր ռունգերը բացած
Ոչխարներուն բուրդին բարկ հոտը ծըծեց`
Օրհնելով թիվն ու ընտիր ցեղը անոնց:
Ատե՜ն մ’էր ան…

Այսօր ոչ ոք այդ տունեն
Կ’ելլե կամ ոտքն անոր շեմին կը դընե:
Կոտրած դըրան արյան չորցած կաթիլներ,
Ներսեն ձայներ ագռավի,
Եվ հարատև մլավյուններ
Կը լեցընեն գեղջուկին սիրտը դողով,
Որ անցնելու վայրկենին այդ փողոցեն
Խաչ կը հանե կամ քայլերն իր կ’երագե:
Կոտորածի օրեն (երբ գյուղը բոլոր`
Կյանքն հանձնելով նենգ գայլին քա՛ն թե մարդուն`
Դիմեց դեպի ճերմակ լեռներն հայրենի)
Այս բնակարանն այս սև խորհուրդն է հագած,
Եվ մեռելի մ’անփակ աչքին հանգունակ
Ան` արևուն և կյանքին
Եղած է միշտ բաց, նաև միշտ ալ զրկված:
Ըմբոստ բաղեղն և ուռենին հեզանազ
Կը ծածկեն մուտքն անոր զիրար գըրկելով:
Գավիթին մեջ կա բողբոջումը լըռիկ
Բաղըրջուկին և թավշանման մամուռին,
Որոնց մեջ մերթ կ’երևի
Կըտցահարումն աներկյուղ
Վառյակներուն դըրացի, մե՛րթ ալ հանկարծ
Փախուստն անոնց կարկաչելով դեպի դուրս:
Ի՞նչ կ’ապրի հոն, ի՞նչ գաղտնիք
Կը մեծնա այդ բնակարանին մեջ խոժոռ.
Արդյո՞ք անթաղ դիակներու ոգիներ
Հոն կը ժողվին լալու կամ դափ զարնելու,
Թե վըհուկներ ճերմակ և թավ հոնքերով
Օձ կը կըրթեն կամ կը հյուսեն պատանքներ:
Իրիկուն մ’էր – լավ կը հիշեմ – սիրտ ըրի
Այդ շեմեն ներս մըտնելու:
Գյուղացիները ետևես, գըլխաբաց,
Աղոթեցին հուսակտուր, ա՜յնքան Աստված,
Անոնց հոգվույն մեջ և հոգվույն ի խընդիր,
Սատանային սև պատկերն իր պատկերեն
Մեծ և որոշ էր գըծած:
Մըթընշաղ մ’այն գավիթին մեջ կը տիրեր,
Եվ պատերեն` ուր կը շըրջեր ցողկը մերթ`
Բորբոսանքի և շիրմի հոտ մը կ’ելլար.
Կը լըսվեին գերաններուն ծերպերեն
Ճիչերը սև չըղջիկներուն սըրաթև.
Բոլոր դըռներն հոն բաց էին. չէր լըսվեր
Հավանոցեն կամ գոմեն
Ո՛չ եզներու բարի պոչյունն, և ո՛չ իսկ
Բեղուն կըրկռոց մը հավի.
Ամբողջ մարագը դատարկ էր, դատարկ էր
Մառանը բաց` ուր բուրեցին օր մը մուշկ
Սաթ ողկույզներն հայրենական այգիին:
Այնտեղ ամեն ինչ տըխուր,
Հեգ մնացորդ մ’էր կողոպուտի մը վայրագ:
Ո՛չ մեկ սյունի, ո՛չ մեկ անկյան մը ետև
Կը տեսնըվեր մարդկային ձև, կամ ապրող
Շողյուն մը զույգ բիբերու:
Կը լըսվեին ձայները լոկ հարատև
Թոնրատունեն` ուր սարսուռով մոտեցա,
Ու մըտա ներս… Ո՜վ խեղճ տուն,
Լավ էր դու բանտ կամ գերեզման ըլլայիր,
Այդ հողդ ոսկոր փըտեցըներ. սյուներուդ
Մեջ դագաղներ փորեին.
Լավ էր ըզքեզ հորինող մեն մի կրաքար
Ծովափներուն փոշի փոշի քայքայվեր,
Քան թե կանանչ երդիքիդ տակ ծածկեիր
Մարած օճախ, մեռած սիրտ հայ գեղջուկի`
Որուն համար կանգնելը հարկ չէ այլ ինչ
Բայց թե դամբանն իր և իր հեգ սերունդին.
Ավա՜ղ, շինել իր ձեռքերով… Մըտա, հոն:

Մեջտեղը տան, ըստվերին տակ այն խոնավ
Նըշմարեցի մարդու դիակ մը պառկած,,
Կըռնակի վրա, դեմքը ճերմակ կը հառեր
Լուսամուտին` ուրկե` երդին վրա բուսած
Ճյուղ մ’ոլոռի կարկառուն
Մինչև ճակտին կը հասներ.
Երիտասարդ կուրծքին վրա
Կար վերք մը խոր, և թերաքամ ափին մեջ
Դաշույն մը նույն իր արյունեն ժանգոտած.
Աչքերը, բաց, միապաղաղ, կարծես դեռ
Կը նայեին փախած հոգվույն ետևեն.
Եվ թուխ մազերն իր խառնակ,
Արյութաթախ, շըրջասփյուռ,
Կը մնային պի՛նդ մածանված այն սև գետնին:

Ես հոն կանգուն կը խորհիմ`
Թե սյունն էր ինք այս հարկին, բո՛ցն օճախին,
Որ հաղթվեցավ, որ բիրտ ուժին տակ տեսավ
Ծալլըվումն իր գուճերուն.
Եվ մընաց ա՛յսպես ահավոր և մինակ`
Ըսպասելով ընդունա՜յն
Իրեններուն արցունքին,
Որոնք իր սև բախտին եղան բախտակից.
Մորթըվեցան այրերն, հարսերը բոլոր
Հանվեցան լեռն` հոն լալու
Ճերմակությունն իրենց մարմնույն լըլկըված.
Իսկ ծերուկ հոր հետին մոխիրն արդ գուցե
Թոնիրին մեջ դեռ կը սըրսփա ջերմաջերմ.
Իսկ իր մարմինն երկա՜ր ատեն անտերունջ,
Այսպես առանց շիրմի, առանց աղոթքի,
Կը մընա լուռ, և կեսն արդեն խաթարված.
Միայն կատուն տիրասեր,
Տան գորշ կատուն, նիհար, նոթի, անդադար
Կը մըլավե շուրջն անոր,
Եվ լի գութվ մը կը սպառնա, կը վանե
Չորս դին երամ մ’ագռավներու աղմըկոտ`
Որ դիակին ախորժեն`
Լուսամուտեն կը մըտնե ներս, ու հավետ
Ամայի տան ըստվերին մեջ կը դառնան:

Կը խոնարհիմ ես վայրկյան մ’հոն երկյուղած,
Հին վըրեժ մ’այդ հին մեռելին վրա կ’երդնում.
Հետո առած զայն ուսիս,
Աղիողորմ մլավյուններովը կատվին,
Կը ճեպեմ դուրս:

Դուրսը դեռ
Գյուղացիները գըլխաբաց կ’աղոթեն: