«Հայրենիք» հասարակական-քաղաքական թերթի 2006թ. հունվարի 31-ի համարում
տպագրվել էր մի անդրադարձ՝ «Մեսրոպյան այբուբենի տառապանքը» խորագրով: Այդ
վերնագրի տակ այլ բան էի ակնկալում: Բայց ուշադիր կարդալով մինչև վերջ՝ խիստ
զարմացա հոդվածագրի հեգնական, հաճախ քամահրական և անգամ մերժողական վերաբերմունքի
պատճառով, որն ուղղված էր ոչ միայն «Մեսրոպյան այբուբենի գաղտնիքները»
հեռուստահաղորդաշարի հեղինակ Ս. Բեկթաշյանին, Արցախի պետհամալսարանի
պրոֆեսորադասախոսական կազմին, այլև հայոց գրի 1600-ամյակին նվիրված գիտաժողովին,
Ամարաս-դպրոցին, անգամ մեծն Մաշտոցի հանճարին ու Աստվածաշնչին:

Ծավալուն հոդվածի հեղինակ Վահրամ Աթանեսյանը, բարեբախտաբար, գոնե մի տեղ սթափություն դրսևորելով, կասկածում է իր տեղյակության վրա և գրում է. «Գուցե ես վատ բանասեր եմ, չեմ հետևում գիտական մամուլին, այդ դեպքում թող հաղորդաշարի հեղինակն ուղղի իմ սխալը»:

Կփորձեմ  ինքս ուղղել սխալը: Կարծում եմ՝ նման իրավունք ունեմ, քանզի Ս. Բեկթաշյանի շոշափած նյութին, որպես բանասեր, ես էլ եմ անդրադարձել՝ սկսած 1989 թվականից՝ ամեն պատեհ առիթով: Իսկ վերոհիշյալ գիտաժողովում, որի հայագիտական  զեկուցաշարին ներկա և առավել ևս տեղեկացված չի եղել հոդվածագիրը, ելույթ եմ ունեցել Ս. Բեկթաշյանից հետո՝ շոշափելով նախագրային և ոսկեդարյան մի քանի խնդիրներ: Ուստի, ավելորդ չեմ համարում  որոշ հարցերի անդրադառնալ՝ հատկապես, որ դա առնչվում է նաև իմ գիտական թեմային:

Նախ՝ Մաշտոցի մասին:

Ի՞նչ արեց նա: Առաջին՝ ստեղծեց հայոց գիրը. «…Նա իր սուրբ աջով հայրաբար ծնեց նոր և սքանչելի ծնունդներ՝ հայերեն լեզվի նշանագրեր» (Մ. Խորենացի, «Հայոց պատմություն», էջ 49):

Ուսումնասիրողների համար հետաքրքրականը ոչ այնքան  նշանագրերի հորինվածքն է, այլ անըմբռնելին այն է, որ Մաշտոցի ստեղծած 36 գրերն իրենց մեջ ծածկում են 12000 գաղտնիք: Այդ մասին Անանիա Շիրակացին իր «Վասն որպիսութեան կենաց իւրոց»   աշխատության մեջ մասնավորապես նշում է. «Գանձով է ծածկված հայոց աշխարհը և ակնեղեն է թաքնված Թորգոմի տանը, քանի որ բոլոր իմաստությունների մայրն է, սա նաև բոլոր արվեստների թվակարգման աղբյուր է՝ բոլոր բաժանումներով հանդերձ…»: «Եվ թե ով իմանա սա, նա գիտի, թե ինչ իմաստներ են նրանում ծածկված և թե ով չմտնի սրա մեջ, չի կարող իմանալ կամ լսել գրով բովանդակվածը, թե ինչ է տեղեկացնում, քանզի ամեն մի գիր 12000 բան է պատմում» (Մատենադարան, ձեռագիր համար 6962, թ.68ա և ձեռ. համար 8098,թ.1բ):

Բանասիրական գիտությունների թեկնածու Պ. Պողոսյանը կարծիք էր հայտնում, որ Մաշտոցը հայոց գրերի  ստեղծումից հետո ստեղծել է նաև «Յոթնագրյանք» կոչվող արվեստը, և իր այբուբենի յոթը ձայնավորներով «կատարել է իսկական կուլտուրական հեղաշրջում առաջ բերող անգնահատելի մի գործ» («Գարուն» ամսագիր, 1988 թ. հ.1, էջ 89):

Քրիստոնեության մեջ 7-ը համարվում է սուրբ թիվ, իսկ 10-ը՝ կատարյալ թիվ: Անանիա Շիրակացին տեղեկացնում է, որ այբուբենի 12000 գաղտնիքները 7-ը թվի սկզբունքով կատարված ծածկագրություններ են, որոնք փակված են 7-ը կողպեքով: Պ. Պողոսյանը «Յոթնագրյանքի առեղծվածները» ուսումնասիրության մեջ շարադրում է հետևյալը. «Արարչական թվերի մեջ առանձնահատուկ թիվ է համարվում 7-ը: Այն կոչվում է կույս թիվ, որովհետև 1-10 թվերի մեջ միայն 7-ն է, որ ո°չ որևէ այլ թվի արտադրյալ է և ո°չ էլ բազմապատկելի: Այս պատկերացմամբ 7-ը կենդանի օրգանիզմների զարգացման սկիզբն է… 7 տարվա պարբերություններով է զարգանում մարդու օրգանիզմը… Յոթականության սկզբունքը կա նաև անկենդան բնության մեջ. օրինակ՝ ծիածանն ունի 7 գույն, ձայնաշարն (օկտավա) ունի յոթ ամբողջ ձայն  և  այլն: Աշխարհի յոթականության սկզբունքը  տեսնում ենք նաև հին կրոնների սուրբ գրքերում ու հավատալիքներում և այլն:

Այբուբենում ծածկագրված են բոլոր գիտությունները՝ «ըստ իրենց կարևորության և առանձնահատկությունների: Եվ այսօրվա մեր թերի իմացության պատճառով անհնարին է հասկանալ Մաշտոցի հանճարի և աշխարհայացքի ամբողջ խորությունը՝ իր համապարփակ գիտելիքներով, որը եզակի երևույթ է մարդկության ու նրա այբուբենների, նաև մշակույթի  ու փիլիսոփայության  պատմության մեջ: Շեշտենք, որ Մաշտոցն այս ամենի առանցքում դնում է Սուրբ երրորդությունը, որին փառաբանելով՝ կոչում է շնորհների աղբյուր՝ ամենքի և իր համար:

Հաջորդ մեծ գործը, ինչպես գիտենք, Աստվածաշունչ մատեանի թարգմանությունն էր, որը կոչվեց Թագուհի թարգմանութեանց:

Քանի որ այս ամենը ինքնանպատակ չէր արվում, ուստի պետք է Մաշտոցն իր աշխարհըմբռնողությունը շարադրեր և ծանուցեր այլ կերպ, որպեսզի մատչելի լիներ սերունդներին՝ նրանց մեջ դաստիարակելու համար ամենաբարձր բարոյական արժեքները: Այստեղ էլ արդեն սկսեց գրել շարականներ՝ որպես ամենօրյա ժամասացության հոգևոր երգեր: Դրանց մեջ մանրամասնված է նաև քրիստոնեական փրկագործական  ուղի: Անշուշտ, դրանք կենտրոնական տեղ են  գրավել նաև վանքապատկան դպրոցուսուցման մեջ: Դա պարզունակ, տարրական կրթություն լինել չէր կարող: Դրա արդյունքում էր, որ ձևավորվեց և ամբողջացավ Ոսկեդարը, որն այդպես էլ առ այսօր մնում է միակը և արժանի է լուրջ ու հարգալից ուսումնասիրության:

Այժմ անդրադառնանք Ամարաս-դպրոցի խնդրին՝ մեջբերում անելով հոդվածից. «Լուսավորչի թոռ Գրիգորիսը… ասում ենք, որ… թաղված է Ամարասի վանքում և հպարտությամբ ավելացնում, որ հենց այստեղ էլ հանճարեղ Մաշտոցը բացել է Հայոց Արևելքի առաջին դպրոցը, ուր երեխաները սովորում էին կարդալ և  գրել, թվաբանություն  և այլն: Ստացվում է համարյա թե խորհրդային քառամյա դպրոցի ծրագիր…

Մենք, սակայն մոռանում ենք, որ նահատակի աճյունը Մաշտոցից գրեթե հարյուր տարի հետո է Ամարաս բերվել, որ Փավստոս Բուզանդն ընդամենը մի հպանցիկ ակնարկ է անում առ այն, որ Մաշտոցը եղել է «Ամարազում», որ մյուս Հաբանդ գավառում էր և ուրիշ ոչ մի հայ պատմիչ Ամարասում դպրոց բացելու մասին չի խոսում: Նույնիսկ ՝Մաշտոցի կենսապատումի առաջին և վերջին  հեղինակ՝ նրա աշակերտ Կորյունը»:

Ինչպե՞ս հասկանալ. նոր «հայտնագործությու՞ն», որը կասկածի տակ է առնում մշակութային սուրբ ակունքները և Մաշտոցի առաքելությունը Արցախում: Հոդվածագիրն ի՞նչ է ուզում ասել:

Նախ՝ նշեմ, որ Սուրբ Գրիգորիսի աճյունը ոչ մի հակասություն չունի Մաշտոցի և Ամարասի դպրոցի հետ: Դա քաջ հայտնի է թե° պատմաբաններին, թե° բանասերներին ու հոգևորականությանը, անգամ ավանդությունները փոխանցող ժողովրդին: Եվ ապա մեջբերում անեմ հենց Կորյունից. «Եվ գնաց իջավ նրանց աշխարհը… տեսավ Աղվանների սուրբ եպիսկոպոսին, որի անունը Երեմիա էին ասում, և նրանց թագավորին, որի անունը Արսվազ էր… երկու զուգակիցները՝ եպիսկոպոսն ու թագավորը, հանձն առան ընդունել դպրությունը…. և հրամայեցին  իրենց իշխանության գավառներից ու տեղերից դպրության արվեստի համար բազմաթիվ մանուկներ բերել, ժողովել արժանավոր ու հարմարավոր տեղերում դասատներ-դպրոցներ /կազմել/ և /նրանց/ ապրուստի համար թոշակ նշանակել» (Կորյուն, «Վարք Մաշտոցի», Երևան, 1941, էջ71):

Անգամ ընդգծված «արժանավոր» բառը բավական է Ամարասի  վանքի համար:

Փաստերի որոնումը և մտքի տրամաբանական ընթացքը թողնում եմ հոդվածագրին: Հենց Կորյունի այս վկայությունից հետևում է նաև, որ Մաշտոցը ոչ թե մեկ, այլ շատ դպրոցներ է բացել հայկական Աղվանքում, որոնց տեղերը ևս պետք է փնտրել ու գտնել, այլ ոչ թե ազգային փառահեղ մշակույթը, որը քաղաքական շահարկումների թեմա են դարձնում այլոք, դիտել վիճելի միավոր:

Իր վտանգավոր, ոչ իրատես, նաև ոչ լավատեղյակ վերլուծության ընթացքում հոդվածագիրը շարադրում է նաև այսպիսի տողեր. «Հիմա անկախ երկրում ենք ապրում, դրա համար էլ ոչ ոքի չենք հարցնում՝ կարելի՞ է տոնել հայոց 1600-ամյակը, թե մի փոքր էլ սպասենք»:

Արցախի Ազգային ժողովի պատգամավոր և պատասխանատու պաշտոնյա մտավորականին՝ հոդվածագիր Վահրամ Աթանեսյանին հարց եմ տալիս և պատասխան ակնկալում. վա՞տ է, որ ոչ ոքի չենք հարցնում, դժգո՞հ եք ազատության բերած պտուղներից: Սպասելու փոխարեն՝ դուք պետք է ուրախ լինեք:

Շարունակելով վերլուծությունը՝ անդրադառնանք քննադատված անձերի խնդրին, որը անձերով չի սահմանափակվում:

Տարոնում ծնված և Վաղարշապատից դեպի Արցախ ուղևորված Մաշտոցը, որը նախկին զինվորական էր և պալատական, Արցախում դիմադրության չհանդիպեց, և անգամ Արսվազ թագավորը նրան որբի գլխի վրա «քոռ մկրատ» բանեցնող չհամարեց, երբ իրենց «դասվարաբար» տառաճանաչ էր դարձնում նա: Իսկ Արցախյան պատերազմի զոհասեղանին իր զոհը մատուցող փոխգնդապետ, ֆիզիկոս Ս. Բեկթաշյանը հոդվածագրի կողմից հանդիպում է բացահայտ թշնամանքի՝ իր հեռուստաեթերների պատճառով:

«…Սամվել Բեկթաշյանին կարելի է խորհուրդ տալ, որ իր «հայտնագործությունները» գիտական փորձաքննության ուղարկի այնտեղ (ՀՀ  ԳԱԱ լեզվաբանության ինստիտուտ: Ս.Ա.) կամ ԳԱԱ  մեկ այլ ինստիտուտ, որտեղ, կարծում եմ, նրան կտան ըստ էության պատասխան»,- գտնում է Վ.Աթանեսյանը:

Իսկ Ս. Բեկթաշյանի հետ տողերիս հեղինակը հոդվածագրին խորհուրդ է տալիս՝ գտնել ու թերթել՝ առաջին. ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի կողմից 2004թ. նոյեմբերի 16-19-ը կազմակերպված գիտաժողովի զեկուցումները, որոնց մեջ կգտնի Ս.Բեկթաշյանի զեկուցումը՝ «Հայ ազգի ազգապահպանության երեք հենասյուները՝ լեզու, դավանանք, ավանդույթ» խորագրով: Երկրորդ. ՀՀ Սահմանադրական դատարանում 2003թ. կազմակերպված Հայ ազգային արժեքային համակարգին, նրա հիմնադրույթների ուսումնասիրմանը և ճանաչմանը  նվիրված գիտաժողովի նյութերը, ամփոփագրերը, ուր զետեղված են Ս.Բեկթաշյանի երկու զեկուցումները: Երրորդ. «Հրաչյա Աճառյան» համալսարանի  «Առաքյալ» պաշտոնաթերթի 2003-2005թթ. շարունակական հոդվածները: Չորրորդ. ՀՀ նկարիչների միության  2004թ. «Կերպարվեստ» ամսագրերը: Հինգերորդ. ՀՀ Ազգային հեռուստաընկերության «Հ -1»
ծրագրով   9 ժամ  հաջորդական, արբանյակային կապով 70 երկրներ հեռարձակված եթերների նյութերը: Վեցերորդ. 2003-2005թթ. երեք տարվա «Հրաչյա Աճառյան» համալսարանում դասախոսությունների նյութերը, բազում գիտահանրամատչելի հեռուստաելույթներ՝ «ԱԼՄ», «ԵՐԵՎԱՆ», «ԿԵՆՏՐՈՆ» հեռուստաընկերությունների, ՀՀ ազգային և «ՎԷՄ» հոգևոր ռադիոկայանի եթերներ:

Իսկ ո՞րն է հետևյալ ասելիքի նպատակը. «Գումարած, որ եթե Աստված ուզենար հայերին գիր տալ, ապա դա կաներ 301թ.՝ քրիստոնեությունն ընդունելու տարում կամ այդ գործը մեծ հաջողությամբ «կկազմակերպեր» Լուսավորիչն ինքը… Բայց Սամվել Բեկթաշյանը ինչո՞վ է հիմնավորում հայոց այբուբենի աստվածատուր լինելը»:

Միջամտել եք  ջանում աստվածային գործերի՞ն, թե՞…

Ուրեմն,  դուրս է գալիս, որ Կորյունը, Ղ. Փարպեցին, Մ. Խորենացին, շարականագիր  Սուրբ Թարգմանիչների ամբողջությունը ստախոսնե՞ր են,  և
1600 տարի ոչ ոք «չմերկացրե՞ց» այդ սուտը և գիտական արժեք չունե՞ն այդ հարցերը շոշափող  հազարամյա աղբյուրներն  ու  աղբյուրագիտությունը:

Եթե այս մոտեցումը լիներ ստալինիզմի ժամանակ կամ որևէ հարևան երկրում, ես դա կհասկանայի: Բայց երբ դա առաջին քրիստոնյա  պետության ժառանգորդն է գրում՝ լինելով դեռ իրավաբանորեն չճանաչված և խոցելի նորանկախ  Արցախի  Ազգային ժողովի պատգամավոր՝ այսինքն, ժողովրդի ընտրյալ, դա, մեղմ ասած, կասկածելի է:

Բարեբախտաբար, Ձեզ նման չեն մտածում ո°չ Արցախի հանրային հեռուստատեսության խելամիտ ու համարձակ լրագրողները, ո°չ էլ, առավել ևս, պետհամալսարանի պրոֆեսորադասախոսական անձնակազմն ու ուսանողությունը, որոնց ևս չեք խնայել, և ապշել եք, որ բազմավաստակ  մտավորական Սոկրատ Խանյանի նման մարդիկ անմռունչ լսում են հայոց այբուբենի 12000 գաղտնիքների թելի ծայրը բռնած հայ մարդուն՝ անկախ նրանից, թե ով է նա:

Եթե Մաշտոցի այբուբենում ծածկագրված են բոլոր գիտությունները (որը վկայում են նաև Դավիթ Անհաղթը, Գրիգոր Տաթևացին և այլոք), նշանակում է՝ բոլոր մասնագիտությունների մարդիկ էլ այդ ոլորտում լուրջ անելիքներ ունեն:

Բանասիրական կրթություն ունեցողներս նրա վրա վետոյի իրավունք չունենք:

Ստիպված եմ հիշեցնել Չարենցի հանրահայտ միտքը՝ հայ ժողովրդի փրկության հարցում նրա միասնականության մասին և ավելացնել՝ որպես նախանձախնդիր հայուհի.

Ո°Վ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ, ՔՈ ՓՐԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՔՈ ՍՐԲԱՐԱՆԱՅԻՆ ԱՆԱՆՑ ԱՐԺԵՔՆԵՐԻՆ ՎԵՐԱԴԱՌՆԱԼՈՒ  ՄԵՋ Է:

Ս. ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ

ՀՀ ԳԱԱ  գրականության ինստիտուտի հայցորդ,Շուշիի Մուրացանի
անվան  դպր. հայոց լեզվի և գրականության ուսուցչուհի

 

ՄԱՐԻՕՆԵՏԿԱ

ԿԱՄԱՑ,ԿԱՄԱՑ,ԿԱՄԱՑ,ԿԱՄԱՑ,

ՎՕՏՔԷՐՆ
ՀՕՂԻՆ,ՀՕՂԻՆ,ՀՕՂԻՆ*

ՅԷԿԱՎ-ԳԸՆԱՑ,ՅԷԿԱՎ
ԳԸՆԱՑ,

ԳՈՒՆԱՏ,ԴԷՂԻՆ,ԳՈՒՆԱՏ,ԴԷՂԻՆ:

 

ՁԷՌՔԸ
ՇԱՐԺԷՑ—ՄԷԿ ՎԷՐ ՄԷԿ ՎԱՐ,

ՎՕՏՔԸ
ԽՓԷՑ –ՄԷՌԷԼ,ՄԷՌԷԼ,–

ԱՌԱՋ
ՅԷԿԱՎ ԴԸԺՎԱ~Ր  ԴԸԺՎԱ~Ր,

ՁԷՌՔԸ
ՇԱՐԺԷՑ ՄԷԿ ՎԱՐ, ՄԷԿ ՎԷՐ:

 

ԱՀԱ,
ԱՀԱ—ԹԷՔՎԷ~Ց, ԹԷՔՎԷ~Ց,

ԿԸՆԿԸՆԻ,
ԿԸՆԿԸՆԻ…ԲԱՅՑ ՉԷ. ՆԱՅԻ.

ՇՈՒՐԹԸ  ՇԸՐԹԻՑ ԴԱՆԴԱՂ ՋՕԿՎԷՑ,

ՄԸՆԱՑ
ՄԻ ՊԱՀ ԱՉՔԸ  ՄԱՀԻ:

 

ՈՒ
ՍՈՒ~Ր ՃԸՉԱՑ,ԿԱՐԾԷՍ ԲԸՌՆԻ

ԱՉՔԷՐՆ,ԱՆՇԱՐԺ,ՀԷՌՈՒՆ
ԳԱՄԱԾ.—

ԱՅԴՊԷՍ
ՀՕԳԻՍ ՊԻՏԻ ՄԷՌՆԻ—

ԿԱՄԱ~Ց,ԿԱՄԱ~Ց,ԿԱՄԱ~Ց,ԿԱՄԱ~Ց…