Մաս 3

Անին ամբողջովին ավերված էր: Չորս կողմը ավերակ եկեղեցիներ, նախշազարդ քարերի կույտեր, անխնամ տարածք, որը թողնում էր ճնշող տպավորություն: Ձորի մեջ երևում էր երբեմնի կամուրջը,որը կապել էր Ախուրյանի ափերը միմյանց և եղել Մետաքսի ճանապարհի անցակետ: Ձորից այն կողմ մերոնք էին: Աշխատում էին քարհանքում: Մենք այնքա՜ն մոտիկից ու պարզ էինք տեսնում նրանց, որ մի ներքին ցանկություն էր առաջանում ձայն տալ,կանչել … իսկ կողքիս թուրք ասկյարն էր,որ ուշի-ուշով հետևում էր մեր ամեն քայլին: Նա մեզ ուղեկցեց միակ կանգուն մնացած եկեղեցին՝ Անիի մայր Տաճարը: Ներս մտնելիս միայն զգացինք նրա վեհաշուք մեծությունը:Դա մի բարձր ու ընթարձակ սյունազարդ դահլիճ էր:Մուտքից ներս մտնելիս,աջ կողմում խորանն էր, քանդված, անշուք: Մենք այնտեղ մոմ վառեցինք և լուռ ու մունջ հեռացանք: Պարիսպներից դուրս ասկյարները խոսակցության բռնվեցին մեզ հետ: Հարց ու փորձ էին անում Հայաստանից, կարծես ամեն բան հետաքրքրում էր նրանց: Ես մեքենայից հանեցի ծովից – ծով Հայաստանի քարտեզն ու բացեցի: 7 ասկյարներ միաժամանակ կռացան իմ բացած քարտեզի վրա:Ես գերմաներենով նրանց բացատրեցի, թե ինչպես եղավ, որ Հայաստանը մնաց այսքան փոքր մի կտոր: Նրանցից ոչ մեկը չհակաճառեց,ձայն իսկ չհանեց:
Մեր մեքենան շարժվեց առաջ: Երեկոյան արդեն Իգդիրում էինք: Անհրաժեշտ իրերն էինք վերցնում,որ բարձրանանք հյուրանոց, հանկարծ նկատեցինք,որ 45-ին մոտ մի տղամարդ դանդաղ քայլերով անցնելով մեր կողքից, անընդհատ ետ է նայում, կանգնում ու նորից շարժվում է առաջ: Մեզ Կարսում քրդերն զգուշացրել էին, որ Իգդիրում չկանգնենք,քանի որ այնտեղ մեծ թվով ադրբեջանցիներ են բնակվում,որոնք վտանգ կարող են ներկայացնել: Այդ իսկ պատճառով մեզ ուշադիր զննող մարդը կասկածելի թվաց: Հանկարծ նա կտրուկ ետ շրջվեց,մոտեցավ մեզ ու մաքուր հայերենով հարցրեց. «հայեր ե՞ք»:Մենք հանկարծակիի եկանք և ասացինք՝ «այո»:Նա միանգամից պայծառացավ,հարազատին տեսած մարդու նման համարիա նետվեց դեպի մեզ,փաթաթվեց, ամուր գրկեց հորս,հետո հորս հորաքրոջ որդուն ու ասաց. «ինչ լավ է,ես էլ անցնում էի,տեսա հայկական համարներով մեքենան,ասացի սա մերոնք են,կարոտել էի մերոնց»:Հայրս հարցրեց. «հա՞յ ես, ո՞րտեղից ես»: Նա պատասխանեց,որ հայ է և Արարատի Շիդլու գյուղից է: Ասաց որ աշխատում է Իգդիրում:Հորս հորաքրոջ որդին ասաց, որ ինքը ճանաչում է Շիդլույում ապրող բոլոր բնակիչներին և հարցրեց, թե ու՞մ տղան է: Մարդը կարկամեց մի պահ,ու հետո վիզը թեքելով,կոտրված տոնով խոստովանեց, որ Շիդլույում ծնված ու մեծացած ադրբեջանցի է, մի անգամից ավելացնելով, որ այնքան շատ է կարոտել իր տանն ու հող ու ջրին, որ երբ հայեր տեսավ,սիրտը չդիմացավ ու մոտեցավ:Ասաց. «մեռնեմ ձեզ,հիմի Նախիջևանում ենք ապրում,բայց էտ Նախիջևանցիները մեզ ի՞նչ,կամ սրանք՝ էս թուրքերը մեզ ի՞նչ: Մեր հարազատը դուք էիք,մենք ձեր մոտ էինք ծնվել-մեծացել, հիմի ձեզ տեսա,ոնց որ հարազատներիս տեսնեյի,էնքան ուրախացա,կարոտս առա:Ախր էս ինչի՞ էսպես ստացվեց» :Բավականին երկար խոսեցինք ու կարոտախտով տառապող ադրբեջանցին նույն ջերմությամբ հրաժեշտ տվեց ու հեռացավ:Տեսնես գիտե՞ր,որ մենք էլ արդեն 84 տարի նույն կարոտախտ կոչվող հիվանդությամբ էինք տառապում…
Հաջորդ օրն առավոտյան շարժվեցինք առաջ: Դեպի Բայազետ տանող Իգդիրի միակ մեծ ճանապարհի խաչմերուկներից մեկի կենտրոնում դրված են 2 արագիլի արձան: Այնքա՜ ն գեղեցիկ են այդ արձանները և այնքան ճիշտ է ընտրված վայրը:Իգդիրը նախկինում հայտնի է եղել իր արագիլներով:Ասում են, այնտեղ տուն չկար, որի մոտ արագիլի բույն չլիներ:Ասում են նաև,որ ցաղասպանությունից հետո,երբ մնացած հայերը հեռացան , արագիլներն այլևս Իգդիր չվերադարձան…
Երբ վերջանում է Իգդիրը, հանկարծ, ձախ կողմում,անկանոն բլուրների ետևից , երկնքի կապույտ ֆոնի վրա փայլատակում է մեծ Մասիսի ձյունապատ գագաթը: Որքան առաջ ես գնում դեպի Բայազետ,այնքան տեսանելի է լինում այդ գագաթը :Իսկ երբ անցնելով Բայազետը թեքվում ես դեպի ձախ,գնալու համար դեպի Վան, սկսվում է վերելքը… Ոլորապտույտ ճանապարհը քանի գնում, բարձրանում է Մասիսի լանջերը և արդեն քո ձախ կողմում երևում են Արարատի երկու գագաթները:Դա տևում է մի քանի րոպե:Հետո սկսվում է վայրեջքը և կտրուկ անհետանում են գագաթները: Եվս մի քանի րոպե առաջ ենք շարժվում և հանկարծ, ձախ կողմում, Արարատի գագաթները փնտրող մեր հայացքի դիմաց երևում է Արմավիրի ատոմակայանը, որը բավականին երկար ուղեկցում է մեզ :Իսկ աջ կողմում անմշակ դաշտեր են՝ բազմաթիվ քչքչան առվակներով: Հրաշալի մի տեսարան, որը կարծես նկարչի վրձնի գործ լինի: Հարյուրավոր կիլոմետրեր առաջ ես գնում և ճանապարհի երկու կողմերում անմշակ, քարերից զուրկ մաքուր հողեր:Երբեմն դաշտի մեջ երևում են մեկ-երկու տուն,հի՜ն, խարխու՜լ ,կավե պատերով կամ որձաքարով շարված ու զարմանում ես, թե մարդիկ ինչպե՞ս կարող են այս դարում այսպես ապրել:Չկա սպասարկող ոչ մի փոխադրամիջոց և այդ դերը կատարում են երբեմն հանդիպող ավանակները:Իգդիրից դեպի Վան գնացող ճանապարհի մոտ 300 կմ-ոց հատվածի երկու կողմերում հանդիպած գյուղերի մեծ մասը նույնությամբ պահպանել էին իրենց հին հայկական անունները, ինչը շատ զարմացրեց մեզ : Իսկ երբ երկրորդ անգամ՝ 2011թ.-ի ամռանն էինք գնում այդ նույն ճանապարհով,այլևս չկար որևցե գյուղի անուն հիշատակող գոնե մեկ ցուցատախտակ: Կարծես այդ գյուղերն անուն չունեյին:
(Շարունակելի)
Սվետլանա Մարգարյան