Արցախի Հանրային Հեռուստաընկերության հարցազրույցը ԼՂՀ առաջին եւ ՀՀ երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի հետ:

Ռոբերտ Քոչարյան. Անկախությունը նվաճվում է, այն չի նվիրաբերվում:

– Լեռնային Ղարաբաղի անկախության խնդիրը քաղաքական պայքարում հիմնական անկյունաքարն էր: Ինչպե՞ս զգացիք պահի կարեւորությունը: Երբ մենք դիտում ենք արխիվային կադրերը, սեպտեմբերի 2-ին Դուք իրավաբանորեն շատ հիմնավորված հրապարակում էիք պատմական հռչակագրի կետերը: Որտեղի՞ց Ձեզ պատմական առաքելության կարեւորության ըմբռնումը:

– Գիտեք, այն ժամանակ ակնհայտ էր, որ Խորհրդային Միությունը փլուզվում է, եւ ճիշտ պահն էր անկախություն հռչակելու համար: Եվ, եթե հիշում եք, շարժումը սկսվեց Հայաստանի հետ վերամիավորման կարգախոսների ներքո: Ինչո՞ւ անկախություն: Դա ավելի լուրջ իրավական հիմքեր էր ստեղծում Արցախի հետագա գոյատեւման համար: Կա երկու հանգամանք: Առաջինը՝ այդ ամենը համահունչ էր այն ժամանակվա գործող օրենսդրությանը, եւ երկրորդ՝ դա ինքնորոշման իրավունքի փաստացի կիրառում էր նշանակում, իսկ ինքնորոշման իրավունքը միջազգային իրավունքի հիմնական սկզբունքներից է: Այդ էր պատճառը՝ ապագա հանրապետության գոյատեւման համար լուրջ իրավական հիմքերի ձեւավորումը:

Ճիշտ եք նկատել. դա ճիշտ պահին ճիշտ քայլ էր: Ես միայնակ չէի, հռչակագրի պատրաստման եւ իրավական հիմնավորման վրա բավական մեծ թիմ էր աշխատում՝ Կարեն Բաբուրյանը, մյուսները, երկու մասնագետ կար ՀՀ ԳԱԱ Փիլիսոփայության եւ իրավունքի ինստիտուտից: Իհարկե, դա քաղաքական շատ լուրջ փաստաթուղթ էր:

– Հերոսացումը, իհարկե, համաժողովրդական էր, բայց հասկանալի է, որ առաջնորդող ուժի դերը մեծ է: Պատասխանատվությունը սերունդների հանդեպ անհանգստացնող չէ՞ր՝ հաշվի առնելով պատերազմյան եւ հետպատերազմյան դժվարությունները: Չէ՞ որ պտուղները շատ ավելի հետո պետք է երեւային:

– Նման դեպքերում պատասխանատվությունը միշտ էլ մեծ է լինում, բայց այն ժամանակ պաթոսով չէինք մտածում սերունդների առջեւ մեր պատասխանատվության մասին, ուղղակի մեր գործն էինք անում, մեր ընտանիքները, մեր հողն էինք պաշտպանում, ապահովում ժողովրդի անվտանգությունը:

Հետադարձ հայացքով երեւի կարելի է որոշ պաթոսային էլեմենտներ այս ամենին հաղորդել, բայց այն ժամանակ մեր առջեւ ուղղակի առարկայական խնդիր էր դրված, եւ ամեն մեկը փորձում էր իրենից կախված ամեն ինչ անել եւ հողը պահելու, եւ ժողովրդին կերակրելու, եւ անվտանգությունն ապահովելու համար: Բայց, իհարկե, մեծ էր պատասխանատվությունը: Եթե այն ժամանակ հաջողության չհասնեինք, պատկերացնո՞ւմ եք, հիմա ինչ պիտակներ կունենայի անձամբ ես (ծիծաղում է): Այդ պահին ուղղակի ստանձնեցինք այդ մեծ պատասխանատվությունը, եւ ոչ միայն ես, այլեւ ուրիշները:

– Անդրադառնանք բանակին: Հայոց բանակը կազմավորվեց կամավորական ջոկատներից, եւ այսօր ունենք կուռ, տարածաշրջանում ամենամարտունակը համարվող բանակ, եւ այդ գործում, անշուշտ, մեծ է Ձեր ավանդը: Լինելով ԼՂՀ պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահ՝ ինչպե՞ս կարողացաք համակարգված քաղաքականություն վարել՝ չունենալով որեւէ փորձ այդ ասպարեզում:

– Սկսենք նրանից, որ Պաշտպանության պետական կոմիտեն ստեղծվել էր հենց այդ նպատակով: Իշխանության կենտրոնացման մեծ կարիք կար, եւ կար անհրաժեշտություն այն ժամանակվա մարտահրավերներին դիմակայելու համար կենտրոնացնելու բոլոր ռեսուրսները՝ թե մարդկային, թե նյութական: Այդ ժամանակահատվածում Պաշտպանության պետական կոմիտեն Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարման բարձրագույն օղակն էր: Դա իմ հորինած անվանումը չէր, նման կառույցներ կային դեռեւս Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ, սակայն լիազորությունների ամբողջ շրջանակն ես էի կազմել, եւ խորհրդարանի կողմից լիազորություն ստացել որպես այդ կոմիտեի նախագահ: Եվ դա հնարավորություն տվեց Կոմիտեն ստեղծելուց հետո մի քանի ամսվա ընթացքում էապես փոխել իրավիճակը:

Առաջինը բանակի կայացման խնդիրն էր, եւ տարբեր ջոկատների միավորումը մեկ բանակային կառույցի ներքո ժամանակի հրամայականն էր: Այդ պահին չանեինք, ամեն ինչ կկորցնեինք: Չափազանց դժվար էր, մեծ կամք էր պահանջում, այդ ուղղությամբ աշխատում էինք շատ հետեւողական, խիստ, բավականաչափ կտրուկ քայլեր էին արվում, բայց իրավիճակը փոխելու այլ տարբերակ մենք չունեինք:

– Իսկ ռազմական ոլորտի մասնագետների հետ կապված դժվարություններ շա՞տ կային:

– Իհարկե, նման դժվարություններ կային, սակայն դրանք թիվ 1 խնդիրը չէին, ի վերջո, Խորհրդային բանակում հայերը սովորաբար ծառայում էին մարտական ստորաբաժանումներում, եւ նրանցից շատերը մեզ հետ էին, նաեւ այն սպաները, որոնք լուրջ ճանապարհ էին անցել Խորհրդային բանակում: Իհարկե, խնդիր կար, սակայն հակառակորդի մոտ այդ խնդիրը շատ ավելի սուր էր: Իսկ ամենամեծ խնդիրը արդյունավետ պետական կառույցների ձեւավորումն էր: Սկսել ենք, ըստ էության, զրոյից: Եվ կար անհրաժեշտություն այդ կառույցների բոլոր կարողություններն ուղղել մեկ կետի՝ անվտանգության ապահովմանը: Սա էր այն ժամանակ օրակարգի թիվ 1 հարցը: Կար նաեւ հոգեբանության, մարդկանց հավատ ներշնչելու հարց: Ճիշտ է, թիկունքում Հայաստանն էր, սակայն կար փոքր Ղարաբաղ, դիմացը մեծ Ադրբեջանն էր, կար զենքի, զինամթերքի պակաս, շրջափակում եւ այլն:

– Արցախի Հանրապետության կայացման ուղին քանի՞ փուլի կբաժանեիք:

– Ես կբաժանեի երեք խոշոր հատվածների: Առաջինը՝ Խորհրդային ժամանակահատվածն էր՝ մինչեւ փլուզման պահը, երբ ակնհայտ դարձավ, որ մենք ուղղակի մեն-մենակ ենք մնալու հակառակորդի դեմ, եւ պետք է բոլոր առումներով պատրաստ լինենք դիմակայելու: Երկրորդ հատվածը զուտ պատերազմական շրջանն էր, որը տեւեց 1991 թվի աշնանից մինչեւ 1994 թվականի մայիս: Եվ երրորդ հատվածը, երբ զինադադարը կնքելուց հետո մենք սկսեցինք վերականգնել քաղաքացիական կառույցները, սկզբից ԼՂՀ նախագահ ընտրվեցի խորհրդարանի կողմից, իսկ երկու տարի անց՝ համաժողովրդական քվեարկությամբ: Եվ այդ հատվածը շարունակվում է մինչ օրս:

– Պարոն Քոչարյան, բանակցային գործընթացն արդեն ընթանում է 17 տարի: Դատելով ներկա զարգացումներից՝ ի՞նչ կարծիքի եք՝ ե՞րբ Լեռնային Ղարաբաղը կնստի բանակցային սեղանի շուրջ, եւ արդյո՞ք Արցախի միջազգային ճանաչման ամրագրումը մոտ է:

– Ես չեմ ընդունում այն կարծիքը, թե Ղարաբաղը չի մասնակցում բանակցություններին: Դա այդպես չէ: Ղարաբաղը մասնակցում է բանակցություններին: Ղարաբաղը չի մասնակցում բանակցային գործընթացի մեկ հատվածին՝ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի նախագահների հանդիպումներին:

Բանակցային գործընթացը շատ ավելի լայն է, եւ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների հետ Լեռնային Ղարաբաղը լիարժեքորեն բանակցում է եւ գործընթացի մասնակից է: Իհարկե, պետք է խոսենք Ղարաբաղի լիարժեք մասնակցության մասին: Նախագահների բանակցություններում ԼՂ շահերը ներկայացնում է Հայաստանի նախագահը: Օրինակ, իմ նախագահության ժամանակ բոլոր հարցերը մանրակրկիտ քննարկում եւ համաձայնեցնում էի ԼՂՀ այն ժամանակվա նախագահ Արկադի Ղուկասյանի հետ: Կարելի է ասել, ինչ-որ չափով դա ստիպված պատվիրակված խնդիր էր, բայց սա էր իրավիճակը: Կասկած չունեմ, որ Ղարաբաղը լիարժեք մասնակցելու է բանակցություններին: Թե որքան կտեւի գործընթացը, դժվար է գուշակել: Գիտեք, մի պահ եղել ենք բավական մոտիկ:

Մի բան ակնհայտ է. նորագույն պատմության մեջ նման կարգի բոլոր խնդիրները լուծվել են ի օգուտ ինքնորոշվող ժողովուրդների: Անխտիր բոլորը՝ Աբխազիայի, Հյուսիսային Օսիայի, Կոսովոյի, Արեւելյան Թիմորի, Էրիթրիայի, այժմ արդեն Հարավային Սուդանի, Դարֆուրի… Պաղեստինի հարցում էլ կասկած չկա, որ անկախ պետականություն կունենան՝ ամեն ինչը դրան է գնում, եւ միջազգային հանրությունն ընդունում է այդ պետության ստեղծման անհրաժեշտությունը: Այդ առումով, անկասկած, ժամանակն աշխատում է մեր օգտին: Բայց պետք չէ մտածել, որ ԼՂՀ ճանաչումից հետո կյանքը կտրուկ փոխվելու է: Պետք է ապրել՝ համարելով, որ դա վաղուց արդեն եղել է: Մեր անկախության ճանաչման համար ինչ-որ մեկի կնիքի կարիքը մենք չունենք: Փաստը կատարվել է, պետք է ապրել, լիարժեք աշխատել, ամրացնել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը: Իսկ այդ ամենը կգա, մեր հերթն էլ կգա…

– Հետեւո՞ւմ եք Արցախի ներքին կյանքին: Մի առիթով Դուք ասել էիք, որ ներքին կայունությունը, բարենպաստ օրենսդրությունը եւ նպատակաուղղված աշխատանքը լուրջ արդյունքներ են տալիս: Այսօր Արցախի արդյունքները գոհացնո՞ւմ են Ձեզ:

– Իհարկե, հետեւում եմ: Անկասկած, լուրջ առաջխաղացում Ղարաբաղում տարեց տարի գրանցվում է: Բայց մարտահրավերներն այսօր Արցախի առջեւ այնպիսինն են, որ իրավունք չունենք ասելու, թե գոհ ենք իրավիճակից: Ուղղակի վտանգավոր եմ համարում այն պահը, երբ բոլորս նստենք եւ ասենք, որ գոհ ենք իրավիճակից: Պետք է հաշվի նստենք իրականության, բավականին բարդ իրավիճակի հետ եւ հասկանանք, որ մեր ցանկացած նպատակներին հասնելու համար պետք է գիշեր-ցերեկ աշխատենք եւ ցուցաբերենք տոկունություն ու կամք: Կասկած չունեմ, որ ամեն ինչ շատ լավ է ավարտվելու, բայց, կրկնում եմ, իրավունք չունենք այսօրվա վիճակից գոհ լինելու:

– Կրկին վերադառնանք անցյալին: Ընտրվելով ԼՂՀ նախագահ՝ 6-ամսյա աշխատանքից հետո ստիպված էիք ինքներդ կանգնել մեկ այլ ընտրության առջեւ եւ թողնել-գնալ Արցախից՝ երեւի ստիպված: Վճիռ կայացնելն այդ պահին դժվա՞ր էր:

– Իհարկե, դժվար էր: Ամենամեծ խնդիրն ընտանիքիս համար էր: Ընտանիքս չէր կարողանում հարմարվել այդ մտքին: Կար պատասխանատվության զգացում: Ընտրվել էի ԼՂՀ նախագահ, եւ ընդամենը մի քանի ամիս անց եղավ այդ առաջարկը, խնդրանքը… Այն ժամանակ Հայաստանում իրավիճակը բավականին ծանր էր՝ թե տնտեսական, թե քաղաքական: Եվ հասկանալի էր, որ Ղարաբաղը միայնակ՝ առանց թիկունքում ուժեղ Հայաստանի, լրջագույն խնդիրներ կունենա: Եվ սա էր հիմնական փաստարկը, որով ինձ փորձում էին համոզել, որ համաձայնեմ գալ Հայաստան: Պետք է նաեւ ընդունենք, որ այդ փաստարկները, իհարկե, լուրջ էին: Համաձայնվեցի, եւ հետո ամեն ինչ զարգացավ այնպես, ինչպես գիտեք: Դժվար էր, անկասկած…

– Ձեր ՀՀ նախագահ ընտրվելով՝ արտաքին քաղաքականության մեջ շրջադարձները՝ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը, Հայաստան-Սփյուռք փոխհարաբերությունների որակական նոր մակարդակը եւ ընդհանրապես ներքին կյանքի հայեցակարգային շեշտափոխումները ընդգծում են թե Ձեր բարեկամները, թե հակառակորդները: Դուք ինքներդ ի՞նչ չեք հասցրել անել: Եվ ընդհանրապես, ո՞րն է պետականության Ձեր իդեալը, որով փորձում էիք առաջնորդվել հայկական մեկ, ապա եւ մյուս հանրապետությունում: 20 տարվա ո՞ր դրվագն եք համարում ամենամեծ ձախողումն ու ձեռքբերումը:

– Ի՞նչ չեմ հասցրել անել: Չեմ հասցրել ձեր թվարկածները վերջնական լուծման հասցնել: Դժվար է պատկերացնել մեկ ժամանակահատվածում այս կարգի հարցերի վերջնական լուծումը: Ինչ վերաբերում է իդեալին, գիտեք, առաջին տարիներին իդեալների մասին չէինք մտածում: Օրակարգում այնպիսի հարցեր էին, որ իդեալների մասին մտածելու ոչ ժամանակ կար, ոչ էլ տրամադրություն: Հողերը, ժողովրդին պաշտպանելու առաջնային խնդիր ունեինք, եւ ամեն ինչ կենտրոնացված էր այդ հարցերի կարգավորման վրա: Հետո արդեն՝ տարիներ անց, երբ փորձ էինք հավաքում, երբ միջազգային շփումներում ավելի լավ էինք պատկերացնում նաեւ պետական շինարարության զարգացումները, սկսում էինք ավելի լավ պատկերացնել, թե ինչ կարգի պետություն պետք է կառուցվի եւ որն է այն պետությունը, որը եւ բարեկեցիկ կյանք կապահովի մեր ժողովրդին, եւ հնարավորություն կտա պահպանել մեր ազգային արժեքային համակարգը, եւ այսօրվա մարտահրավերներին դիմակայելու մեր հնարավորությունները չի թուլացնի: Այս չափազանց կարեւոր երեք հանգամանքներն իրար հետ բալանսի բերելու խնդիրներ կար: Եվ այսօր եւս այդ խնդիրը դեռ շարունակում է մնալ: Այդ իսկ պատճառով իդեալական բառն այստեղ մի փոքր տեղին չէ: Շատ պրագմատիկ մոտեցում է պետք, որով մենք կկարողանանք այսօրվա իրավիճակում զարգացման լավագույն մոդելը գտնել Հայաստանի եւ Ղարաբաղի համար, որը, կրկնեմ, հնարավորություն կտա դիմակայել մարտահրավերներին, ինտեգրվել միջազգային հանրությանը եւ պահպանել մեր ազգային արժեքները: Որովհետեւ այս ամենում կորուստ ունենալու վտանգը դեռեւս կա, հատկապես գլոբալիզացվող աշխարհում:

– Իսկ ո՞րն եք համարում ամենամեծ ձախողումն ու ձեռքբերումը:

– Չեմ ուզում խոսել դրվագներից, դրանք շատ էին, իսկ ժամանակահատվածը՝ մեծ: Եվ ընդհանրապես, դրվագներից խոսելը նշանակում է գնալ անցյալ, իսկ երբ գնում ես անցյալ, կա վտանգ, որ այնտեղ կմնաս (ծիծաղում է): Այն տարիքում չենք, որ հուշերով ապրենք: Երեւի թողնենք ուրիշներին գնահատեն մեր աշխատանքը՝ եւ կատարածը, եւ չկատարածը:

– ԼՂՀ առաջին եւ ՀՀ երկրորդ նախագահն ինչպիսի՞ն է տեսնում հայկական երկու հանրապետությունների ապագան եւս 20 տարի անց:

– Այս հարցին պատասխանելիս դժվար է խուսափել շաբլոնային բառերից՝ փայլուն ապագա եւ այլն: Ուղղակի չեմ ուզում օգտագործել նման արտահայտություններ: 20 տարին շատ մեծ ժամանակահատված է, կան երկրներ, որոնք 20 տարում լավ իմաստով անճանաչելի ձեւով փոխվում են, եւ կան այնպիսիք, որ 20 տարում անճանաչելի ձեւով փոխվում են վատ իմաստով: Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե մենք ինչպես կաշխատենք, ինչ կարգի համարձակ լուծումների ենք մենք պատրաստ մեր ազգային շահերն առաջ մղելու համար: Ես մեծ հույսեր ունեմ, որ ամեն ինչ լավ կլինի, բայց հենց այնպես ասել, որ փայլուն ապագա ենք ունենալու, չեմ կարող: Համոզված եմ, որ բարեկեցիկ կյանքը չի նվիրաբերվում, այն նվաճվում է, վաստակվում է՝ աշխատանքով, համարձակ եւ մասշտաբային լուծումներով: Ուրիշ տարբերակ ուղղակի չկա: Նաեւ անկախությունը: Երբ հարցնում եք՝ կճանաչվի, թե չի ճանաչվի… Անկախությունը նվաճվում է, այն չի նվիրաբերվում: