Հեղափոխության արվեստը
Հինգշաբթի, 09 Հունիս 2011 22:10

Անտոնիո Գրամշիի «Գերիշխանության տեսությունը» շատ դեպքերում հանդիսացել է տեղեկատվա-հոգեբանական ազդեցության մշակման հիմք: Շուրջ կես դար է, ինչ աշխարհում ոչ մի հեղափոխություն տեղի չի ունենում առանց Անտոնիո Գրամշիի «Գերիշխանության տեսության» կիրառման: Գրամշին ստեղծել է այն 1920-ականների վերջին, նացիստական բանտում գտնվելու տարիներին: «Գերիշխանության տեսությունը» կիրառվում է ինչպես առանձին պետությունների դեմ պայքարում, այնպես էլ գլոբալ մակարդակում: Անտոնիո Գրամշին Իտալիայի կոմունիստական կուսակցության հիմնադիրն ու գաղափարախոսն էր: Նրա աշխատություններն ու գաղափարները տարածվել են ողջ աշխարհում և մինչ այժմ էլ լուրջ քննարկումների առարկա են: Ա.Գրամշին ծնվել է 1891թ., Սարդինիա կղզու Ալես գյուղում: Սովորել է դպրոցում, գիմնազիայում, լիցեյում, հետո՝ Թուրինի համալսարանում (1911-1915թթ.): Այստեղ նա մտնում է Իտալիայի սոցիալիստական կուսակցության շարքերը և սկսում զբաղվել լրագրությամբ: Հետագայում ընկերների հետ հիմնադրում է «Նոր կարգեր» շաբաթաթերթը, որտեղ արտահայտում էր իր գաղափարները: 1926թ. ֆաշիստները նրան ձերբակալում և բանտ են նստեցնում, որտեղից էլ ազատվում է 1934թ.՝ համաներումով, արդեն հիվանդ և մահանում է 1937թ.: 1929թ. նրան թույլատրում են գրել: Հետագայում նրա աշխատությունները տպագրվել են «Բանտային տետրեր» խորագրով: Առաջին անգամ լույս են տեսել Իտալիայում, 1948թ., հետագայում շատ անգամ վերահրատարակվել և թարգմանվել են տարբեր լեզուներով: Գրամշիի «Բանտային տետրեր»-ը մեծ ներդրում են փիլիսոփայության, քաղաքագիտության և մշակութաբանության զարգացման գործում: Գրամշիի տեսությունների վրա շատ արևմտյան վերլուծաբաններ են հիմնվում:

Կարծիք կա, որ 1973թ. Ն.Ռոքֆելլերի նախաձեռնությամբ ստեղծված «Եռակողմ հանձնաժողով»-ը, որի ղեկավարը դարձավ Զ.Բժեզինսկին, ռազմավարության հիմք ընդունեց Գրամշիի մեթոդաբանությունը1 : Սա աշխարհի ամենագաղտնի միջազգային կազմակերպություններից է և նրա մասին տեղեկությունները շատ հակասական են: Այն ունի մոտ 300 անդամ՝ ԱՄՆ-ից, Եվրոպայից և Ճապոնիայից: Նրա նպատակն էր ձևավորել նոր աշխարհակարգ, որը թույլ կտա անդրազգային կազմակերպություններին թափանցել աշխարհի բոլոր ծայրերը, հատկապես ֆինանսական և էներգետիկ համակարգեր:

Գրամշիի «Հեգեմոնիայի տեսությունը» մեծ ազդեցություն է ունեցել Արևմուտքում: Իր տեսությունը նա հիմնականում ձևակերպել է «Մի քանի խնդիրներ հարավային հարցից» հոդվածում2: Այստեղ նա գրում է, որ մեկ դասակարգ ներկայացնող պետական իշխանությունը չի կարող գոյատևել միայն բռնությամբ, նրա երկրորդ հենակետը պետք է լինի մյուս դասակարգերի համաձայնությունը և այդ համաձայնությանը պետք է հասնել նախօրոք` հենվելով մշակույթի վրա:

Ըստ Գրամշիի՝ հեգեմոնիայի հենակետը պետք է լինի հասարակության «մշակութային միջուկը», որը կրում է բարու և չարի, աշխարհի և մարդու, գեղեցիկի և տգեղի մասին պատկերացումները, սիմվոլները, արժեքներն ու ավանդույթները: Քանի դեռ այս գաղափարները կայուն են, հասարակությունում կա «կայուն կոլեկտիվ կամք»՝ ուղղված տիրող կարգերի պահպանմանը, քանի որ մշակույթը միավորման հզոր գործոն է:

Գրամշին նշում է, որ պատմական գործողությունները կարող են իրականացվել միայն «կոլեկտիվ-մարդով», որը ենթադրում է հասարակության «մշակութային-սոցիալական» միավորում, որի ժամանակ տարբեր առանձին ցանկություններ և նպատակներ միավորվում են աշխարհի ընկալման մեկ ձևում3: Կոլեկտիվ կամքը կդառնա գերիշխող, եթե այն դառնա «ժողովրդական կրոն»: Այսինքն՝ երբ այն կներծծվի տվյալ ազգի ազգային ինքնագիտակցությունում:

Հեղափոխության գլխավոր պայմանն այդ «մշակութային միջուկի» կոլեկտիվ կամքի խախտումն է: Գրամշին նշում է, որ այս ամենին պետք է հասնել տարիների ընթացքում՝ «մոլեկուլյար» մակարդակում մարդկանց գիտակցության վրա ազդելով: Ազդել պետք է մարդկանց առօրյա, «փոքր» մտքերի վրա, և ազդեցության ամենաարդյունավետ ձևը նույն գաղափարներն անընդհատ կրկնելն է, որպեսզի մարդիկ այն ընդունեն ոչ թե գիտակցությամբ, այլ ուղղակի հավատան դրանց: Ըստ Գրամշիի՝ հեգեմոնիայի քայքայումը մոլեկուլյար գործընթաց է:

«Նման ագրեսիան ինչ-որ ճշմարտության հայտնագործում չէ, որը հեղափոխություն կկատարի մարդկանց գիտակցություններում. հսկայական քանակի գրքեր, բրոշյուրներ, ամսագրային և լրագրային հոդվածներ, խոսակցություններ ու վեճեր են, որոնք անվերջ կրկնվում են և իրենց հսկայական միակցումով ձևավորում են երկարաժամկետ աշխատանք: Դրանից էլ ծնվում է համապատասխան մակարդակի կոլեկտիվ կամքը, այն մակարդակի, որն անհրաժեշտ է գործողությունների արդեն արագ, ուղղորդված օպերացիաների միջոցով նպատակին հասնելու համար4»:

Գրամշին նշում է, որ հեգեմոնիայի չի կարելի հասնել առանց դաստիարակչական գործունեության: Հեգեմոն դասակարգը ինքնադաստիարակվում է և իր հետ դաստիարակում է իր գործընկերներին: Այս ընթացքում բարոյական արժեքների հետ մեկտեղ փոխվում է նաև մարդկանց աշխարհայացքը: Միևնույն ժամանակ Գրամշին նշում է, որ հեգեմոնիան և դաստիարակությունը չեն ձևավորվում ինքնաբերաբար. դրա համար անհրաժեշտ են դաստիարակողներ և կազմակերպիչներ: Այդ պարտականություններն իր վրա է վերցնում մտավորականությունը, իսկ համապատասխան պատմական պահին նաև՝ քաղաքական գործիչները:

Գրամշին շեշտում է, որ իշխանությունը ֆիզիկապես վերցնելը բավական չէ, հասարակությանը համոզելը, նրա համաձայնությունը ստանալն ավելի կարևոր է: Պետության կայունությունը կախված է ուժից և ժողովրդի համաձայնությունից: Գրամշին նաև շեշտում է, որ հեգեմոնիան չի կարող տնտեսական չլինել: Ըստ նրա՝ տնտեսությունը հասարակության կմախքն է, իսկ գաղափարախոսությունը` մաշկը:

Իտալացի փիլիսոփան մի ամբողջ տեսություն է մշակել հասարակության մեջ մտավորականության դերի վերաբերյալ5: Մտավորականության գլխավոր հասարակական նշանակությունը ոչ թե մասնագիտականն է (ինժեներ, գիտնական, հոգևորական և այլն), այլ գաղափարախոսություն ստեղծելն ու տարածելը, այս կամ այն դասակարգին հեգեմոնիա տալը կամ դասակարգը քայքայելը: Այս ամենի հետ մեկտեղ, մտավորականությունը գնում է այն ուղղությամբ, որտեղ կա փող, դառնում է այն դասակարգի գաղափարախոսը, որն իշխանություն ունի տնտեսության ոլորտում:

Գրամշին նշում է, որ հեգեմոնիայի չի կարելի հասնել առանց տնտեսական իշխանության, սակայն տնտեսական իշխանությունը տվյալ դասակարգին ինքնաբերաբար հեգեմոնիա չի երաշխավորում: Առանց համապատասխան ակտիվության՝ հոգևոր, մշակութային ոլորտում այն կարող է չիրականանալ, կամ էլ իրականանալ կիսով չափ: Իսկ հոգևոր, մշակութային ոլորտում ակտիվության ստեղծման գործիքն է մասս-մեդիան: Հեգեմոնիան չի առաջանում ինքնուրույն և չի կարող գոյություն ունենալ առանց պայքարի:

Հեգեմոնիայի պահպանության համար բացի մասս-մեդիայից պայքարում են դպրոցները, համալսարանները, ինստիտուտները և այդ ամենից հետո ինտելեկտուալ դիմադրության հնարավորություն գրեթե չի մնում6:

Գրամշին հեգեմոնիայի հիմնական խնդիրն է համարում անտեսանելի, «շարժական հավասարակշռությամբ» իշխելը՝ ժամանակավորապես իշխող տարբեր դասակարգերի միջոցով, օգտագործելով «առանց բռնության ստիպելու» տեխնոլոգիան, հիմնվելով ժողովրդական կամ զանգվածային մշակույթի վրա. այնպես, որ մարդկանց ուղեղների «լվացումը» տեղի ունենա իրենց կամքին հակառակ և միևնույն ժամանակ իրենց համաձայնությամբ: Հեգեմոնիային հասնելու մեթոդներից, ըստ Գրամշիի` ինտելեկտուալ, կրթական բարեփոխումներ իրականացնելն է7:

Իսկ երբ իշխող, հեգեմոն դասակարգի ճգնաժամը հասունացել է, արդեն պետք է գործել կտրուկ, պատերազմական, շոկային մեթոդներով:

Գրամշիի հեգեմոնիայի տեսությունը զարգացրել են շատ հեղինակներ: Դրա հիման վրա նույնիսկ դասագրքեր են գրվել, օրինակ` Ջոն Շարփի «Դիկտատուրայից դեպի դեմոկրատիա» աշխատությունը8: Այս աշխատությունը օգտագործվել է հետխորհրդային տարածաշրջանի հեղափոխությունների ժամանակ9:

Վերոնշյալը Գրամշիի մի քանի գաղափարների կարճ շարադրանքն էր: Այդ գաղափարների ճշմարտացիությունն ապացուցվում է աշխարհում տեղի ունեցող մի շարք փոփոխությունների մեկնաբանությամբ: Ս.Գ. Կարա-Մուրզան օրինակ է բերում Հնդկաստանի Ազգային կոնգրեսի ռազմավարությունը՝ Հնդկաստանը գաղութատիրությունից ազատելու հարցում10: Հազարավոր «փոքր գործերով ու բառերով» կուսակցությունը հեգեմոն դիրքեր գրավեց հասարակության «մշակութային միջուկում»: Անգլիացիները և պրո-անգլիական դասակարգն անկարող էին այլևս դիմակայել: Նրանք ամբողջությամբ կորցրին հասարակության համաձայնությունը տիրող կարգերը պահպանելու հարցում:

Գրամշիի հեգեմոնիայի քայքայման տեսության տրամաբանությամբ իրականացվեց ԽՍՀՄ գերիշխանության քայքայումը 1970-80-ականներին: Իսկ գործիք հանդիսացան «սամիզդատը», արևմտյան ռադիոկայանները, անեկդոտները, զանգվածային երաժշտությունը և այլն:

Կարելի է ենթադրել, որ այս նույն տրամաբանությամբ 1960-ականներից սկսած

հայ հասարակության «մշակութային միջուկում» սկսեցին ձևավորվել և զարգանալ Հայաստանի ազատագրման, ազգային արժեքների զարգացման և պահպանման գաղափարները: Հետևանքը եղավ 1960-ականներից մինչև 80-ականների վերջը տևած ազգային գաղափարական զարթոնքը, որն իր էությամբ հակազդում էր Խորհրդային Միության շահերին, բայց քանի որ բացահայտ հեղափոխական բնույթ չէր կրում, այլ ընթանում էր «փոքր մտքերի և գաղափարների» մակարդակում, միշտ չէ, որ ԽՍՀՄ-ը դրան ակտիվ հակազդում էր: Այս ամենն ավարտվեց 1980-ականների վերջի և 90-ականների սկզբի համազգային պոռթկումով, երբ արդեն կտրուկ քայլերի և գործողությունների ժամանակն էր: Այստեղ մտավորականությունն արդեն դիրքերը զիջեց նոր դասակարգի քաղաքական գործիչներին:

Դեպքերի նմանատիպ զարգացում տեղի ունեցավ գրեթե ողջ ԽՍՀՄ տարածքում: Մի դեպքում դա ընթանում էր ազգային արժեքների զարգացումով, մյուս դեպքում` արևմտյան արժեքների (դեմոկրատիա, շուկայական հարաբերություններ, մարդու/ազգերի իրավունքներ, խոսքի ազատություն և այլն) և մշակույթի տոտալ գրոհով, որն արմատապես փոխեց «խորհրդային» մարդու աշխարհայացքն ու «մշակութային միջուկը»: Այս ամենն ավարտվեց իշխող դասակարգի տապալումով և նոր հեգեմոնիայի կազմավորմամբ:

Պարզ է, որ այս գործընթացները չէին զարգանում առանց ԽՍՀՄ հակառակորդ պետությունների աջակցության:

Կարա-Մուրզան գրում է, որ Գրամշիի տեսության տրամաբանությամբ է ընթացել սոցիալիստական ուժերի հեգեմոնիայի տապալումն Արևմտյան Եվրոպայում: ԱՄՆ-ում գրվել են դիսերտացիաներ թատրոնի դերի մասին՝ այդ երկրների «մշակութային միջուկի» կործանման գործում: Օրինակ, ուսումնասիրվել են ԳԴՀ-ում հայտնի՝ Հեյներ Մյուլլերի պիեսները. նա իր առջև նպատակ էր դրել «պատմության քայքայումը սկզբից»: Դա սոցիալական ինստիտուտների քայքայման տիպիկ օրինակ է:

Գրամշին նշում է, որ մոլեկուլյար մակարդակում հասարակության «մշակութային միջուկն» ու նրա աշխարհայացքը փոխելու և հեղափոխության համար նախապայմաններ ստեղծելու վրա անհրաժեշտ է ծախսել տասնամյակներ, նույնիսկ հարյուրամյակներ, սակայն պետք է նկատել, որ ժամանակակից ԶԼՄ տեխնոլոգիաների միջոցով այդ ժամկետը կարելի է զգալիորեն կրճատել:

Այսօր հայաստանյան հեռուստաեթերը ողողված է արտասահմանյան ֆիլմերով, ամենահեղինակավոր հաղորդումների ֆորմատները, դրանց հեռարձակման իրավունքը գնվում են Արևմուտքից, ամսագրերն ու թերթերը լի են արևմտյան տարբեր ոլորտների գործիչների անձնական կյանքի մանրամասներով, սպառողականության ու նյութապաշտության քարոզով, գերիշխում է արևմտյան զանգվածային մշակույթը:

Ինչի՞ են պատրաստում մեր հասարակության «մշակութային միջուկը»:

Վահրամ Միրաքյան