Իննսունամյա մոլորություն

կամ

Ինչպե՞ս եղավ, որ այսպես եղավ – 1

Պատմության, մասնավորապես միջազգային հարաբերությունների պատմության ուսումնասիրությունն ինքնանպատակ չէ: Ուսումնասիրելով պատմությունը՝ մարդիկ փորձում են անցյալից դասեր քաղել, որպեսզի նույն սխալները չկրկնեն ապագայում: Այս առումով թվում է, որ մենք հետևողականորեն մերժում ենք պատմության դասերը և առաջնորդվում ենք ցանկալին իրականի տեղ դնելու մոլորությամբ: Եթե այդ­պես չլիներ, ապա մենք Ցյուրիխում չէինք ստորագրի հայ-թուրքական խայտառակ արձանագրություն­ները: Արձանագրություններ, որոնք բերեցին կարճաժամկետ թվացյալ թեթևության զգացողություն, սակայն մնացին անպտուղ ու ամուլ՝ ըստ այդմ դառնալով քաղաքական օնանիզմի կատարյալ նմուշներ:

Իննսուն տարի առաջ այս օրերին տարաբախտ Ալեքսանդրապոլ (Գյումրի) քաղաքում հայերի ու թուրքերի միջև բանակցություններ էին ընթանում, մեր կարճատև քաղաքական պատմության թերևս դժվարագույն բանակցությունները: Այդ բանակցությունները 1920թ. դեկտեմբերի 3-ին ավարտվեցին Ալեքսանդրապոլի ծանրագույն պայմանագրի ստորագրումով: Բանակցությունների ընթացքի, բուն պայմանագրի իրավական կարգավիճակին և բովանդակության համեմատական վերլուծությանը կանդրադառնամ հաջորդ հոդվածով, հիմա մի քանի խոսք պայմանագրի նախընթացի մասին:

Իհարկե, Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրումը մեկուսի երևույթ չէր: Այն հետևանք էր հատկապես 1920թ. Մայիսյան հայրենակործան ապստամբությունից հետո Հայաստանում առաջացած ռազմաքաղաքական իրավիճակի, օրեցօր սերտացող բոլշևիկաքեմալական համագործակցության, ինչպես նաև Հայաստանի իշխանությունների ու ժողովրդի միջև առաջացած հսկայական վիհի: Քանի որ Հայաստանում ներկա իրավիճակը շատ առումներով կրկնում է 1920թ. մայիս-նոյեմբեր իրավիճակը, ուստի օգտակար եմ համարում որոշ հարցերի քննությունը:

Ինձ, վստահ եմ նաև շատերին, մշտապես մի հարց է կեղեքել: Ինչպե՞ս եղավ, որ բանակի գրեթե բացակայության պայմաններում հայ ժողովուրդը 1918թ. մայիսին բաց դաշտում պարտության մատնեց կամ գոնե արժանի հակահարված տվեց Օսմանյան բանակին, իսկ ընդամենը երկուսուկես տարի հետո՝ 1920թ. սեպտեմբեր-նոյեմբերին, 1918թ. համեմատ ունենալով ավելի շատ զենք, զինամթերք ու զինվոր, նույն Օսմանյան բանակի մնացորդներից Կարսի ամրակուռ ամրոցում կատարյալ պարտություն կրեց: Երբ ուսումնասիրում ես ժամանակի փաստաթղթերը, մամուլն ու հուշագրությունները, ապա մի բան ակն­հայտ է դառնում՝ պարտության արմատներն ավելի շատ հոգեբանական էին, քան ռազմաքաղաքա­կան: Իհարկե պաշտպանության կազմակերպման հարցում ահավոր սխալներ են թույլ տրվել, իհարկե եղել են բազմաթիվ ոչ նպաստավոր հանգամանքներ, մինչևիսկ պատահականություններ: Իսկ ի՞նչ է, 1918թ. մայիսին դրանք չկային: Իհարկե կային: Սակայն 1918թ. մայիսին հայ մարդը և զինվորը վստահ էր, որ Օսմանյան բանակը Հարավային Կովկաս է գալիս ավարտին հասցնելու համար Հայոց ցեղասպա­նության անավարտ գործը: Ուստի դիմադրությունն ու պայքարը այլընտրանք չունեին, կռվելու պատրաստակա­մությունը համաժողովրդական էր: Ի դեպ, Ղարաբաղի առաջին պատերազմի հաղթանակի բուն պատ­ճառը ևս նրա ազգային-ազատագրական բնույթը և համաժողովրդական էությունն էր: Իսկ երբ նայում ես 1920թ. սեպտեմբեր-նոյեմբերի իրավիճակին, ապա ակնհայտ է դառնում, որ հայ զինվորը պարզապես հրաժարվել է կռվելուց, իսկ հայ մարդն՝ ընդհանրապես դիմադրություն ցույց տալուց: Դրա ամենավառ վկայությունը թուրքերի կորուստների թիվն է: Ըստ քեմալականների Արևելյան ճակատի հրամանատար Քյազիմ Կարաբեքիրի հաշվետվության, երեք օրվա մարտերի ընթացքում (հոկտեմբերի 31 – նոյեմբերի 2, 1920թ.), ներառյալ նաև Կարսի գրավումը, թուրքերը տվել են ընդամենը 9 զոհ և 42 վիրավոր:[1] Սա բոլշևիկյան «ժամանակները փոխվել են», «սրանք ուրիշ թուրքեր են» կարգախոսների մարմնավորում էր իրական կյանքում: Իսկ «նոր և նորացված թուրքերի» հեռանալուց հետո, տեղական իշխանությունները 1921թ. մայիսին ստիպված էին միայն Շիրակի երեք գյուղերում (հին անվանումներով Ղալթաղչի, Աղբու­լաղ և Բարափոլ) հողին հանձնել 4386 դիակ, որոնց 90%-ը կանայք և երեխաներ էին:[2] Սա ևս «նոր և նորացված» թուրքերի հետ եղբայրություն անելու քաղաքականության դրսևորումներից էր: Ցավոք, հիմա էլ նույն քարոզն է, նույն հին երգը: Պարզապես դրսից աջակցություն ստացող բոլշևիկներին հիմա փոխա­րինում են զանազան գրանտակեր կազմակերպություններ և, այպես կոչված, քաղաքագետներ:

Քանի որ բոլշևիկները վստահ չէին, թե միայն հայերին մոլորության մեջ գցելով և կոտրելով նրանց դիմադրական ոգին, հնարավոր կլինի «ոչնչացնել իմպերիալիստական Հայաստանը», ապա քարոզչու­թյունը զուգակցում էին այլ քայլերի հետ: Սկսած 1919 մայիս-հունիսից, երբ Սեմյոն Բուդյոնին հանդիպեց Մուստաֆա Քեմալին, բոլշևիկները, տարված համաշխարհային հեղափոխության մարմաջով, հսկայա­կան ռազմական և նյութական օգնություն էին ցուցաբերում քեմալականներին: Սակայն այդ հարաբերու­թյունները հատկապես սերտացան, երբ 1920թ. օգոստոսի 24-ին կնքվեց քեմալաբոլշևիկյան համագոր­ծակցության գաղտնի համաձայնագիրը: Ի դեպ թուրքական կողմից համաձայնագիրը ստորագրողների թվում էր նաև պատերազմի հանցագործ, Օսմանյան կայսրության ռազմական նախկին նախարար Էնվեր փաշան: Փաստ, որը վկայում է հետևյալը. թեև Քեմալն ու Էնվերը տարիներ ի վեր ատում էին իրար, հայե­րի դեմ իրենց պայքարում բոլոր թուրքերը միակամ են: 1920թ. օգոստոսի 24-ի գաղտնի համաձայնագրից անմիջապես հետո բոշևիկները քեմալականներին հատկացրեցին 200,6կգ ոսկի[3] և հսկայական քանա­կությամբ զենք-զինամթերք: Ռազմական օգնության հատկացումների փաստերը համեմատաբար հայտ­նի փաստեր են, սակայն քչերը գիտեն, որ բոլշևիկները քեմալականնե­րին օգնել են նաև ուղղակիորեն նրանց շարքերում «հայ իմպերիալիստների» դեմ կռվելով: 1920թ. օգոստոսի վերջին բոլշևիկյան առա­ջին զորախումբը՝ 7000 հոգի, ժամանեց Էրզրում: Քիչ ավելի ուշ քեմալականերին օգնության եկավ մեկ այլ զորախումբ՝ 10 000 հոգի:[4] Եթե առաջին զորախմբի պարտականությունն էր մասնակցել Հայաստանի դեմ ռազմական գործողություններին, ապա երկրորդ զորախմբի խնդիրն էր պահել Միջագետքի ճակատը, որպեսզի այնտեղ տեղակայված բրիտանական ուժերը չկարողանան թիկունքից հարվածել քեմալականներին և այդ ձևով օգնեն Հայաստանին:

Ահա այս վիճակում՝ լքված դաշնակից Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի կողմից, դավաճանված դաշնա­կից Ռուսաստանի կողմից, ներքնապես տկարացած և ռազմականապես ջախջախված, Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակությունը 1920թ. նոյեմբերի 24-ին ժամանեց Ալեքսանդրապոլ (Գյումրի) սկսելու բանակցությունները իբր նոր, իրեն հեղափոխական հորջորջող Թուրքիայի հետ:

Արա Պապյան

Մոդուս վիվենդի կենտրոնի ղեկավար

28 նոյեմբերի, 2010թ.

Փոքր, բայց կարևոր ճշտում

կամ

Ե՞րբ է ստորագրվել Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը

Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման ճշգրիտ օրն ու ժամը հույժ կարևոր նշանակություն ունի, որովհետև այն անմիջականորեն շաղկապված է Ալեքսանդրապոլում գտնվող հայկական պատվիրակության լիազորությունների (full powers), ըստ այդմ նաև նշյալ պայմանագրի իրավական կարգավիճակի հետ: Քանի որ ցանկացած գործողություն, այդ թվում նաև միջազգային փաստաթղթի ստորագրում, որը կատարվել է պետության ներակայացուցչի կողմից նրա լիազորությունների շրջանակից կամ ժամանակահատվածից դուրս՝ ultra vires գործողություն է և որպես այդպիսին որևէ պարտավորեցնող հետևանք չի ստեղծում տվյալ պետության համար,[5] ուստի Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման ճշգրիտ ամսաթվի զուտ պատմական փաստը տվյալ դեպքում վերաճել է իրավական կարևորության փաստի:

Այսինքն, տվյալ դեպքում հարցերի հարցը հետևյալն է. Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը ստորագրելու պահին արդյո՞ք հայկական պատվիրակությունն ունեցել է նման լիազորություններ, թե՝ ոչ: Անհրաժեշտ եմ համարում ընդգծել, որ սույն հարցի բացասական պատասխանը Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի անվավերության (invalidity) հիմքերից միայն մեկն է: Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրն անվավեր է նաև մի շարք այլ պատճառներով, այդ թվում վավերացված և ուժի մեջ մտած չլինելու, ինչպես նաև թուրքական պետության բարձրագույն իշխանավորի, այսինքն սուլթան Մոհամմեդ 6-ի, կողմից քեմալականներին համապատասխան լիազորություններ տված չլինելու պատճառով: Հարկ է ընդգծել, որ առնվազն մինչև 1922թ. նոյեմբերի 1-ը ոչ ոք, ոչ միջազգային համայնքը և ոչ էլ քեմալականները, կասկածի տակ չեն դրել սուլթանի de jure իշխանությունը, նրա սահմանադրական բացառիկ լիազորությունները և նրա իրավական գերակայությունը:[6]

Հայաստանում 1920թ. իշխանափոխությունը փաստագրված իրողություն է, հետևաբար նրա օրն ու ժամը՝ անվիճելի փաստ: Իշխանափոխությունը Հայաստանի Հանրապետությունում տեղի է ունեցել ՀՀ իշխանությունների և ՌՍՖՍՀ ներկայացուցիչ Բորիս Լեգրանի միջև համապատասխան համաձայնագրի ստորագրումով: Նշյալ համաձայնագիրը ստորագրվել է 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին, կեսօրից առաջ և ուժի մեջ է մտել նույն օրը երեկոյան ժամը 6-ին:[7]

Քանի որ իշխանափոխության հարցը միանշանակորեն հստակ է, մնում է պարզել՝ ե՞րբ է ստորագրվել Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը՝ մինչև իշխանափոխությունը, թե իշխանափոխությունից հետո:

Առավելաբար և ավանդաբար որպես Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման ամսաթիվ նշվում է 1920թ. դեկտեմբերի 2-ը: Սա սխալ թվագրում է, քանի որ փաստերն այլ բան են վկայում: Կարծում եմ նշյալ սխալը տարածում է գտել, քանի որ թեև պայմանագիրը ստորագրվել է դեկտեմբերի 3-ին, պայմանագրի վրա մնացել է «2 դեկտեմբերի, 1920թ.» (2 Aralik 1336) թվագրումը:

Նախ տեսնենք՝ ի՞նչ են վկայում Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման անմիջական և ոչ անմիջական մասնակիցները: Հայաստանի Հանրապետության պատվիրակության ղեկավար Ալեքսանդր Խատիսյանը իր հուշերում գրում է հետևյալը. «Երեկոյեան ժամը 8-ին կայացաւ խաղաղութեան խորհրդաժողովի չորրորդ և վերջին նիստը: (…) Գիշերւայ ժամը 2-ին (դեկ. 2-էն լոյս 3-ը) դաշնագիրը ստորագրւեցաւ երկու պատւիրակութիւններու կողմէն»:[8] Թուրք ազգայնականների ղեկավար, հետա­գայում Թուրքիայի նախագահ, Մուստաֆա Քեմալն իր 1927թ. հայտնի ճառում, խոսելով Ալեքսանդրա­պոլի պայմանագրի մասին, ասում է հետևյալը. «Խաղաղության բանակցությունները սկսվեցին նոյեմբերի 26-ին և ավարտվեցին դեկտեմբերի 2-ին; այդ գիշերվա ընթացքում պայմանագիրը ստորագրվեց Գյումրիում»: (Peace negotiations began on the 26^th November and ended on the 2^nd December; during that night the treaty was signed at Gumru.)[9]

Բազմաթիվ են այն աղբյուրներն ու ուսումնասիրությունները, որտեղ Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման ամսաթիվն իրավացիորեն նշված է 1920թ. դեկտեմբերի 3-ը:[10] Հաշվի առնելով հոդվածի բնույթը՝ ես ընթերցողին չեմ ծանրաբեռնի հղումներով: Կվկայակոչեմ միայն ժամանակի թերևս ամենա­իրազեկ մարդու՝ Կ.Պոլսում Մեծ Բրիտանիայի Գերագույն հանձնակատար Հորես Ռամբոլդի (Horace Rumbold) կողմից արտգործնախարար Ջորջ Քերզոնին (George Curzon) հղված (16 դեկտեմբերի, 1920թ.) հետախուզական ամփոփագիրը. «Թուրքերի և հայերի միջև խաղաղությունն իրականում Ալեքսանդրապոլում ստորագրվել է դեկտեմբերի 3-ին» (Peace between the Turks and Armenians had actually signed at Alexandropol on the 3^rd December.)[11]

Ամփոփելով կարելի է անել հետևյալ եզրակացությունը. Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ոչ վավե­րական (invalid) լինելն ունի բազմաթիվ հիմքեր, որոնցից մեկը պատվիրակությունների համապատաս­խան լիազորությունների բացակայությունն է: Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման պահին՝ 1920թ. դեկտեմբերի 3-ին, պատվիրակություններից և ոչ մեկը լիազորված չէր հանդես գալու իր երկրի անունից. հայկական պատվիրակությունն արդեն չէր ներկայացնում երկրի իշխանությունը, իսկ թուրքա­կան (քեմալական) պատվիրակությունը դեռևս չէր ներկայացնում երկրի իշխանությունը:

Արա Պապյան

Մոդուս վիվենդի կենտրոնի ղեկավար

30 նոյեմբերի, 2010թ.

Կոմունիստական բարոյականության և

աստվածաշնչյան ճշմարտության մասին

Օրական Երևանի փողոցներից հավաքվում էր 65 դիակ, համանման վիճակ էր երկրի բոլոր մասերում: Խայտառակ պատերազմի և անկախության մատուցման, Բաթումի և Ալեքսանդրապոլի ազգակործան պայմանագրեր, որոնցով Հայաստանը ստանում էր ընդամենը 9 հազար քառակուսի կիլոմետր ամայացած տարածք:

Հատված ընկեր Թովմասյանի ՀԿԿ 38-րդ համագումարում արտասանած բոցաշունչ ճառից, (Առավոտ, 1 դեկտեմբերի, 2010թ.)

Ես հարց չեմ տա ընկեր Թովմասյանին՝ օրական սովից քանի՞ մարդ էր մահանում կումունիս­տական երանելի իշխանության, այն է Հոլոդոմորի տարիներին, քանի որ այդ հարցով ինքս չեմ զբաղվել և չեմ կարող բանավիճել մասնագիտական մակարդակով: Ես կանդրադառնամ միայն մի հարցի, որով մասնագիտության և հասարակական պահանջի բերումով զբաղվում եմ տարիներ ի վեր: Դա Հայաստանի Հանրապետության տարածքի հարցն է:

Որևէ երկրի տարածքի չափի մասին կարելի է խոսել, եթե գոնե ընդհանուր գծերով հստակեցված են այդ երկրի բոլոր սահմանները: Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը (հոդված 2) հստակեցնում է միայն հայ-թուրքական սահմանը (այստեղ բաց եմ թողնում պայմանագրի իրավական կարգավիճակի հարցը): Բնականաբար պայմանագրում անդրադարձ չկա Հայաստանի Հանրապետության մնացած երեք՝ հայ-պարսկական, հայ-ադրբեջանական, հայ-վրացական սահմաններին: Բնականաբար, որովհետև երկու երկիր, առանց երրորդ երկրի մասնակցության, չեն կարող որոշել վերջինիս սահմանները: Իհարկե, այդպիսի բան իրենց միայն բոլշևիկները կարող էին թույլ տալ, ինչպես արեցին Մոսկվայի պայմանագրով (16 մարտի, 1921թ.): Եթե վերոհիշյալ 3 սահմաններից առաջինի՝ հայ-պարսականի, շուրջ տարակարծություն չկար, ապա հայ-վրացական և հայ-ադրբեջանական սահմանների երկայնքով կային, մեր չափանիշներով, հսկայական վիճելի տարածքներ:

Ավելին, Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով անգամ Նախիջևանի տարածքի վերջնական կարգավիճակը ճշտված չէր: Այն պիտի որոշվեր հետագայում՝ հանրաքվեով (հոդված 2), ի տարբերություն Կարսի պայմանագրի (13 հոկտեմբերի, 1921թ.), որով ընկեր Թովմասյանի գովերգած կոմունիստները Նախիջևանն անսակարկ հանձնեցին Ադրբեջանի տնօրինմանը:

Ի դեպ, եթե Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրն անգամ Կարսի մարզի վերջնական կարգավի­ճակի համար նախատեսում էր հանրաքվեի անցկացման հնարավորություն (հոդված 3), ապա քեմալականների հետ կոմունիստների կնքած Կարսի պայմանագիրը դա էլ չէր նախատեսում:

Խոսքս ուզում եմ վերջացնել կոմունիստների չսիրած գրքերից մեկի՝ Աստվածաշնչի, խոսքով. «Զի՞ տեսանես զշիղ յական եղբօր քո, եւ ի քում ական զգերանդ ոչ տեսանես» (Աւետարան ըստ Մատթէոսի, Է:3):

Արա Պապյան

Մոդուս վիվենդի կենտրոնի ղեկավար

1 դեկտեմբերի, 2010թ.

---

[1] Harb Tarihi Vesikalari Dergisi (Ռազմական պատմության փաստաթղթերի հանդես) սեպ. 1964, փաստաթուղթ №1146.

[2] Hovannisian R. The Republic of Armenia. v. IV, Berkeley, 1996. p. 286.

^[3] Посольство Российской Федерации в Турции, www.turkey.mid.ru/20-30gg.html

[4] Somakian M.J. Empires in Conflict: Armenia and the Great Powers, 1895-1920. London, 1995, p. 229.

[5] Luzius Wildhaber. Treaty Making Power and Constitution. Basel and Stuttgart, 1971, p. 150.

[6] Modern Turkey, (by Eliot G. Mears), New York, 1924, p. 604.

[7] Hovannisian R. The Republic of Armenia. v. IV, Berkeley, 1996, p. 387.

[8] Խատիսեան Ա. Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը. Աթէնք, 1930, էջ 271:

[9] Mustafa Kemal Ataturk. A Speech delivered by Musrafa Kemal Ataturk 1927. Istanbul, 1963, p. 418.

[10] McCarthy J. The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. London, 1997, p. 381.

Lenczowski G. Middle East in World Affairs. N.Y., 1952, p. 105.

Jaschke v. G., Pritsch E. Die Tiirkei seit dem Weltkriege, Geschichtskalender 1918-1928, Die Welt des Islams. Bd. 10, p. 42.

Modern Turkey, (by Eliot G. Mears), N.Y., 1924, p. 600.

The New York Times, December 10, 1920, p. 1.

[11] Summary of Intelligence Reports issued by S.I.S. (Constantinople Branch) for week ending December 16, 1920. British Documents on Ataturk (1919-1938). v. 2, April-December 1920, Ankara, 1975, p. 515.