2003-ին ԱՄՆ-ի կողմից Իրաքի օկուպացումից հետո երկրում անվտանգության երաշխիքների բացակայության եւ սկիզբ առած քաղաքական ու սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի հետեւանքով Իրաքի հայ համայնքը, որը հիմնականում կենտրոնացած էր Բաղդադում, էական վերաձեւումների ենթարկվեց: Հատկանշական է, որ բացի արտագաղթից, Իրաքում պատերազմի շրջանում սկիզբ առավ նաեւ ներքին միգրացիա: Հայերը տեղաշարժվեցին եւ շարունակում են տեղաշարժվել դեպի հյուսիս` Քուրդիստան, որտեղ քաղաքական վիճակը կայուն է, իսկ քրդական վարչակարգը խրախուսում է հայերի ներգաղթը:

Իրաքահայերը եկեղեցիներ, կրթական, մարզական եւ ազգային այլ հաստատություններ ունեն քրդական շրջաններում (Էրբիլում, Դոհուքում, Զախոյում, Ավզրուկում, Հավրեզքում եւ այլն): Քուրդիստանում կա հայկական երեք եկեղեցի` Զախոյում (Ս.Աստվածածին), Ավզրուկում (Ս.Վարդան), իսկ երկու տարի առաջ` 2008-ին, եկեղեցի հիմնվեց Դոհուքում (Ս.Ներսես Շնորհալի): Ծրագրվում է նոր եկեղեցիներ կառուցել Էրբիլում եւ Հավրեզքում:

Քուրդիստանի հայկական գյուղական բնակավայրերից թերեւս ամենանշանավորը քրդախոս հայերով բնակեցված Ավզրուկն է, որ բացի եկեղեցուց, ունի նաեւ դպրոց, թաղական խորհուրդ։ Ավզրուկի հարեւանությամբ են գտնվում Սումայլ գյուղաքաղաքը եւ Շիքանդալ գյուղը, որտեղ ասորիների կողքին ապրում են նաեւ հայեր: Հատկանշական է, որ Ավզրուկում ապրող հայերը թեեւ իրենց կենցաղավարությամբ ու մշակույթով ավելի մոտ են քրդերին, սակայն աչքի են ընկնում հայկական ինքնագիտակցությամբ, ամուր կառչած են ազգային եւ կրոնական ավանդույթներին: Նշենք, որ քրդախոս են նաեւ հյուսիսային Զախո քաղաքի հայերը, որոնք այս շրջանը բնակեցրել են 1930-ականներից: Նրանք նույնպես հայկական ավանդույթների կրողներ են:

Որոշակի հետաքրքրություն է ներկայացնում նաեւ Հավրեզք գյուղը, որ հիմնվել է Վասպուրականի հերոսամարտի մասնակից Լեւոն Շաղոյանի ջանքերով 1920-ականներին։ 1970-ականներին պետական եւ քրդական զորամիավորումների միջեւ բախումների հետեւանքով գյուղից հայ բնակչությունը դուրս է բերվել: Ընդհանրապես, հյուսիսային` սահմանամերձ շրջանում գտնվող շատ բնակավայրեր դատարկվել են: Հավրեզքը վերահիմնվել է 2005թ. Քուրդիստանի դեմոկրատական կուսակցության անդամ, ծագումով ասորի Սարգիս Աղաջանի ջանքերով, որը կոորդինացնում է քրիստոնյա փոքրամասնությունների (քաղդեացիներ, ասորիներ, հայեր) հետ քրդական վարչակարգի աշխատանքները: Քրդական աջակցությամբ Հավրեզքում կառուցվել է 115 տուն: Վերաբնակվողները հիմնականում քաղաքաբնակներ են` Բաղդադից, Բասրայից, Մոսուլից:

Ներկայումս հայերի թիվը քրդական շրջաններում մոտ երկու հազար է: Քուրդիստանի հայերը համարվում են ինքնավարության լիիրավ քաղաքացիներ։ Քրդական իշխանությունները հայերին դիտարկում են որպես առանձին համայնք: Հայերի մասին հիշատակված է Քուրդիստանի սահմանադրության մեջ, համաձայն որի` Քուրդիստանի ժողովուրդը կազմված է քրդերից, արաբներից, թուրքմեններից, քաղդեացիներից, ասորիներից եւ հայերից: Էթնիկ փոքրամասնությունների համար երաշխավորվում են ազգային, մշակութային եւ վարչական իրավունքներ (ընդհուպ մինչեւ ինքնավարություն): Հայերենը հիշատակված է Քուրդիստանում օգտագործվող լեզուների շարքում: Նշենք, որ Իրաքի նոր սահմանադրության մեջ նույնպես հայոց լեզուն հիշատակվում է Իրաքում գործածվող այլ լեզուների կողքին, իսկ դրա ուսուցանումը սահմանադրությամբ պաշտպանվում է:

2009թ. Քուրդիստանում խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվեցին ընտրական նոր օրենքի համաձայն, որն ամրագրում է քվոտաներ` ըստ էթնիկ պատկանելության: 111 տեղանոց խորհրդարանի անդամ դարձավ հայազգի Արամ Շահեն Դավուդ Բաքոյանը` ավզրուկցի: Վերջինս երկար տարիներ է, ինչ անդամագրված է Քուրդիստանի դեմոկրատական կուսակցությանը, որի ներկայիս առաջնորդը Մասուդ Բարզանին է: Արամ Բաքոյանը ժամանակին եղել է Զախոյի հայկական թաղական խորհրդի անդամ։

Ի դեպ, ընտրությունների մասին օրենքում հայերի եւ քրիստոնյաների մասին խոսվում է առանձին-առանձին: Հայերին խորհրդարանում հատկացված է մեկ, իսկ թուրքմեններին եւ քրիստոնյաներին` հինգական տեղ: Բացի այդ, հայերը տեղեր ունեն նաեւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում` Էրբիլում եւ Դոհուքում (մեկական):

Քրդերի հարաբերությունները քրիստոնյաների, այդ թվում` հայերի հետ բարիդրացիական են, սակայն շատ դեպքերում քրդերը քրիստոնյաների հետ կապված քաղաքական շահեր են հետապնդում: Հատկանշական է, որ քրդերը հայերին բնակեցնում են Թուրքիայի հետ սահմանամերձ շրջաններում: Հայերին առաջարկվել է բնակվել նաեւ Նինվեի դաշտավայրում, շրջան, որը վիճարկվում է արաբների եւ քրդերի կողմից, որտեղ ներկա պահին զգալի թվով քրիստոնյա բնակչություն կա, սակայն մուսուլմանները մեծամասնություն են3:

Ամեն պարագայում, ներկա փուլում քուրդ-հայկական հարաբերություններում առկա են դրական միտումներ: Փաստորեն, հայկական բնակավայրերի ձեւավորման գործընթաց է սկսվել քրդաբնակ շրջաններում, որոնք հայապահպանության տեսանկյունից նոր նշանակություն են ձեռք բերել: Հատկանշական է, որ Սիրիայի եւ Թուրքիայի քրդաբնակ շրջաններում նույնպես բնակվում են հայեր, որոնց հիմնական շերտերը քրդախոս են:

1Այն բանից հետո, երբ 2008-ի վերջին իրաքյան քրդերը ռազմական օպերացիա իրականացրին ՔԲԿ-ի զինյալների նկատմամբ, Թուրքիան սկսեց բանակցային գործընթացը քուրդ պաշտոնատարների հետ` չնայած քրդական անկախ պետության հռչակման հարցում ունեցած մշտական մտահոգությանը: Նշենք, որ ՔԲԿ-ի հետ քրդական կուսակցությունները խորքային հակասություններ ունեն:

22010թ. հունիսի սկզբին 70 պատգամավորական մանդատ ստացած շիական իրանամետ Իրաքի ազգային դաշինք խմբավորման հետ միավորվելու մասին հայտարարեց գործող վարչապետ Նուրի Ալ-Մալիքիի Օրենքի պետություն դաշինքը (89 մանդատ): Ամենաշատ ձայներ (91) հավաքել է նախկին վարչապետ Այադ Ալավիի Ալ-Իրաքիյա դաշինքը, որը ներկայացնում է թե՛ սուննի, թե՛ շիա` ավելի աշխարհիկ շրջանակների հետաքրքրությունները:

3Առանձին տեղեկությունների համաձայն` քրդական շրջանակներն առաջ են քաշել Նինվեի նահանգը քրիստոնեական ինքնավարություն դարձնելու գաղափարը` ըստ ամենայնի նպատակ ունենալով շրջանն ավելի հեշտությամբ ներառել Քուրդիստանի կազմում: Սակայն նշված գաղափարին, ընդհանուր առմամբ, քրիստոնյաները դեմ են, որոնք համոզված են, որ նմանօրինակ զարգացումների դեպքում իրենց նկատմամբ լարվածությունն առավել կմեծանա: Այդ տեսանկյունից պատահական չէին 2008-ին Մոսուլում քրիստոնյաների դեմ կազմակերպված բռնությունները, որից հետո շրջանը լքեցին 12 հազար քրիստոնյաներ, այդ թվում` հայեր: Թեեւ դեպքերի պատճառները լիովին պարզված չեն, սակայն դրանք, ըստ ամենայնի, միտված էին Իրաքում քրիստոնյաների իրավունքների հնարավոր առաջխաղացումը կասեցնելուն:

Արաքս ՓԱՇԱՅԱՆ, Նորավանք