Վարդեր Թումաջանյանը Էլազիգի Քուլվենգ գյուղից է, Զարուրեն` Ադանայի Հաջուն գյուղից, Ղեզալը` վանեցի, Զերոն` Քոզլուքցի…

Այս կանանց  ընդհանրությունն այն է, որ բոլորն էլ հայ են, փրկվել են 1915 թ. տեղի ունեցած հայկական տեղահանություններից և ամուսնացել են իրենց առևանգած կամ էլ փրկած քրդական աշիրեթների բեյերի հետ: Ապրած մեծ ցավ…

Այս կանայք, որոնց երիտասարդության առաջին շրջանում պոկեցին իրենց գյուղերից, ընտանիքներից, և որոնք գրեթե ամբողջությամբ կորցրեցին իրենց ընտանքիները, ստիպված էին կյանքի մնացած մասն ապրել` փոխելով իրենց անունը, կրոնը և լեզուն: Նրանք ապրել են` իրենց ցավերը ճակատագրին վերագրելով, իրական ինքնությունը թաքցնելով, իրենց նման կանանց համարել են իրենց քույրերը: Այս աշխարհից հեռացան` չհանդիպելով և չտեսակցելով տարբեր երկրներ փախած իրենց բարեկամների հետ: Ամբողջ կյանքի ընթացքում կուտակվածի, ոչ մեկի հետ չկիսած վշտերի մասին խոսեցին վախճանվելիս: Ոմանք ցանկացել են թաղվել սև սավանով, ոմանք էլ` առանց լվացվելու…

Լեզվի և ուծացման քաղաքականության վերաբերյալ աշխատանքներ կատարող մանկավարժ-գրող Գյուլչիչեք Գյունել Թեքինի վերջին գիրքը` «Սև սավանը», լույս տեսավ նոյեմբերին «Բելգե յայընլարը» հրատարակչության կողմից: «Իսլամացած հայ կանանց դրամայի մասին» պատմող Թեքինը սկսում է իր հարևան Շիրին Թանի մոր մասին պատմություններով. գիրքը կազմված է իր հավաքած նմանատիպ պատմություններից: Շրջելով Իզմիրի, Ստամբուլի, Մարդինի, Բաթմանի, Մերսինի նահանգներում` այս կանանց պատմությունները լսել է նրանց երեխաներից և թոռներից: Թեքինի ամենամեծ ցավն այն է, որ կանանց պատմությունները իրենցից չի կարողացել լսել: Թեքինն ասում է. «Սակայն եթե հարցնեի էլ, չեմ կարող իմանալ` կպատմեին, թե ոչ»:

Անատոլիայի ժողովուրդներ

Թեքինը հայտնելով, որ այն ժամանակի իշխանության` Միություն և առաջադիմություն կուսակցության` ոչ մուսուլմանների հանդեպ կիրառած թուրքացման քաղաքականության չափն ընդգրկում էր նրանց ամբողջությամբ Անատոլիայից մաքրելը, ասաց. «Գիրքը, որ պատրաստել եմ, ներառում է այս ծրագրի կարևոր մասը: Ահաբեկելով և ընկճելով հատկապես հույներին` Անատոլիան մաքրում են նրանցից, հետո 1914-1915 թթ. կիրառվում է հատկապես հայերի նկատմամբ: Գաղտնի ծրագրվում է կուսակցության կենտրոնի, այսինքն` Ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշայի, դոկտոր Բահաեդդին Շաքիրի և Լուսավորության նախարար դոկտոր Նազըմի ձեռքով»:

Թեքինն ասելով, որ թեև տեղահանությունը ներկայացվում է այնպես, որ «ուղարկվելու են Սիրաիայի ու Արաբիայի անապատներ», սակայն իրական նպատակը ամբողջությամբ հայերին ոչնչացնելն է եղել,  այնուհետև պատմում է. «Հույները Հունաստան են գնում, սակայն հայերը նման հնարավորություն չունեն: Հայերը Անատոլիայի տեղաբնիկներ են, քրդերն ու լազերը` նույնպես: Թուրքերը ևս վաղուց եկել և բնակություն են հաստատել այստեղ: Որպեսզի մուսուլման բնակչության ձայնը դուրս չգա, ասացին. «Սրանց կայքն ու գույքը, հողը ձեզ է մնալու, և որ կնոջն ուզենաք` կարող եք ձեզ վերցնել»: Կա մի օրենք ևս, համաձայն որի մինչև 10 տարեկան երեխաններին մուսուլմանները կարող են վերցնել: Այս որոշումը կայացնում են, որպեսզի մուսուլման բնակչության շրթունքներին մեղր քսելով` հայկական կոտորածներին մասնակից դարձնեն»: 

Թեքինը նշելով, որ իր հավաքած պատմություններում գլխավորապես քրդերի առևանգած կանայք են, որոնց մի մասին փախցնելով տիրացել են , իսկ մյուս մասին փրկել են կոտորածից, ասում է. «Նրանք հիմնականում քրդական աշիրեթների բեյեր են: Իսկապես հնարավոր չէ, որ ժողովրդը մարդկանց նման բան կարողանա անել: Սա աշիրեթի բեյերի` իթթիհատականների հետ համատեղ պայմանավորվածության արդյունք է: Առևանգված, սեփականված հայ կանայք կամա թե ակամա ստիպված էին ամուսնանալ այս անձանց հետ: Այլընտրանք չունեին: Նրանց ընտանիքների 90 տոկոսը սպանված էր: Կենդանի մնացածները կամ իրենք էին, կամ էլ իրենց մի եղբայրը: Ահա ցավալի կողմը սա է, որ տղամարդկանց մեծամասնությունը, որոնց հետ ամուսնացել էին, հիմնականում մասնակցել է կոտորածներին, աջակցել է պետությանը, կամ էլ ինչ-որ կերպ տեղահանության ժամանակ հայ է սպանել»:

Թեքինի տատմերը` Զերոն, տեղահանությունից փրկված մի հայ կին է: Զերոյին, ով գյուղի գրեթե բոլոր ծնունդներին ներկա է գտնվել, Սիթթո Զերո են կոչել, ինչը նշանակում է «հարգարժան անձ, տատիկ»: Թեքինը պատմում է իր մանկական հիշողություններում մնացած օրերի մասին. «Այն ժամանակ ոմանց մասին ասում էին` «նա հայ է», սակայն հայությունն ի՞նչ է: Մենք տեղյակ չէինք: Մայրս մեզ շարունակաբար զգուշացնում էր` ասելով. «Տեսե᾽ք, հա͠, հայերի մասին վատ բան չասեք»: Ժողովուրդը Զերոյին հարգում էր, քանի որ տատմեր էր և շատ բան էր արել, սակայն հասարակության մեջ նրա ինքնությունը շարունակաբար նվաստացվում էր: Կանայք վկա էին սրան և ստիպված էին լինում թաքցնել իրենց ինքնությունը: Որպես կին` նույնիսկ մեր մշակույթի և կրոնի մարդկանց հետ ամուսնանալիս  մի շարք խնդիրներ ենք ունենում: Ամուսնությունն ինքնին դժվար է, հապա մտածեք այս հայ կանանց մասին»:

Պետք է ցավը կիսել

Պատմությունը, որից Թեքինը շատ է ազդվել, և մղել է իրեն գիրք գրելու, Շիրին Թանի տատիկի պատմությունն է: «Մի կին այնպիսի ցավ է ապրում, որ մեռնելուց առաջ ասում է. «Ողջ կյանքս դառնությամբ լի է եղել, ինձ ոչ թե սպիտակ, այլ սև սավանով թաղեք»: Կինը մահից երեք օր առաջ երեխայից սև սավան է պահանջում և մահվան մահճում կախում է անկողնու դիմաց: Երեք օր շարունակ դրան է նայում և դրա հետ էլ թաղվում է»:

Գրքի հրատարակությունից հետո Գյուլչիչեք Գյուել Թեքինը հաճախ նման պատմությունների է հանդիպել: «Ստամբուլում գրքի ցուցահանդեսի ժամանակ մեկն ինձ մոտեցավ ու ասաց. «Սև սավանով թաղելուց ավելի սարսափելի դեպքեր էլ են եղել»: Եղել են նաև անձինք, որոնք պատգամել են` «Ինձ առանց լվանալու թաղեք»: Հետո ինձ հանդիպած մարդկան մեջ եղան անձինք, ովքեր ասում էին` «Իմ տատիկն էլ է հայ եղել, իմ եղբորս աղջկա սկեսուրն էլ է հայ եղել»: Նրանք թաքցնում են: Նրանց երեխաներն էլ իրավացիորեն թաքցնում են»:

Թեքինն ասաց, որ կարծում է` սրանք գիտակցելը, քննարկելն ու խոսելը ավելի ազդեցիկ է, քան այս կանանցից ներողություն խնդրելը. «Եթե նույնիսկ նրանք չկան, անհրաժեշտ է նրանց երեխաների և թոռների հետ կիսել: Անհրաժեշտ է վշտի մեջ մահացած կանանց պատմություններն իմանալ և քննարկել: Այս կանայք չկարողացան Ամերիկա, Ռուսաստան փախած և փրկված իրենց բարեկամների հետ միասին լինել և նրանց տեսնել: Նրանց միջև կարելի է կամուրջի գործառույթ կատարել»:

Շարունակվում է նույն մտածելակերպը

Թեքինը համոզված է, որ եթե ղեկավարությունը սադրանքներ չհրահրեր, ժողովուրդները  միմյանց հետ որևէ խնդիր չունեին. որոշ ժամանկ առաջ նախարար Վեջդի Գյոնուլի ասած խոսքերն ամբողջությամ հաստատում են այս պատմածների իսկությունը: Թեքինն ուշադրություն է հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ Ջանան Արըթմանի` Աբդուլլահ Գյուլի վերաբերյալ ասածները, Գյուլի` «տատիկս 100 տոկոսանոց թուրք է» պատասխանը,  դեպքի վերաբերյալ պետության ղեկավարների, Արդարություն և զարգացում կուսակցության ու մյուսների մոտեցումները ռասիզմի և ազգայնականության ազդանշան են: «Ի՞նչ կա, եթե հայ լինի, քուրդ լինի կամ էլ թուրք լինի, տարբերությունը ո՞րն է, կարևորն այն չէ՞, որ մարդկային արժանիքներ ունենա: Ժողովրդահանրապետական կուսակցության ռասիստական, ազգայնական ըմբռնումը ցույց տալու տեսանկյունից ուշագրավ է Արըթմանի գործելակերպը»:

Որոշ ժամանակ առաջ մտավորականների նախաձեռնած և բազմիցս քննարկված «Ներողություն եմ խնդրում» արշավի վերաբերյալ ասում է. «Ըստ իս` նախ և առաջ պետք է խոսել, թե ինչպես կիրառվեց Անատոլիան թուրքացնելու քաղաքականությունը, ինչեր արվեցին, տնտեսությունն ու այս աշխարհագրական շրջանն ինչպես թուրքացվեց: Պետք է քննարկել, թե ինչ է նշանակում այն, որ Էրդողանը, Հաքիարիի վրա հենվելով, ասում է` միակ լեզու, միակ մշակույթ, միակ ինքնություն, միակ պետություն, միակ ազգ, միակ դրոշ: Ամենասարսափելին այն է, որ քրդերի «ուծացմանը ոչ» ասողները թիրախ են հանդիսանում: Շատ կարևոր է, որ այս ծրագրերը բացահայտվեն»:

Ըստ Թեքինի մտավորականների ստորագրահավաքը մեղմ քայլ է. «Ինչպես որ ձայն հավաքելու նպատակով ստիպված եղան, քրդերենը անհայտ լեզու կոչելով հանդերձ, այս պահին քրդերեն հեռուստալիք բացել, այնպես էլ պետական ղեկավարները պետք է ընդունեն` հայկական հարցում կատարվածը սխալ է եղել ու ժողովուրդների համար տրավմա է հանդիսացել: Նման բանը ստիպված են անել ոչ թե մտավորականները, այլ անձամբ պետության ղեկավարները: Պետության ղեկավարները ստիպված են այն ժամանակ կատարվածների համար ներողություն խնդրել: Սա միայն դրական քայլ կլինի»:

http://www.evrensel.net/ekhaber.php?haber_id=45205

08/02/2009

Էմինե Ույար