Արմեն Այվազյան

Քաղաքական գիտությունների դոկտոր

Հայաստան-Թուրքիա միջպետական տխրահռչակ գործընթացի սառեցմանն անհապաղ հաջորդեց ՀՀ կառավարության մի նոր վտանգավոր «նախաձեռնություն». ս.թ. ապրիլի 20-ին ՀՀ կառավարությունը խորհրդարան մտցրեց ««Լեզվի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը (Կ-876-20.04.2010-ԳԿ-010/0), որով նախատեսվում է ՀՀ-ում օրինականացնել և բացել օտարալեզու հանրակրթական միջնակարգ դպրոցներ։ Խոսքը, փաստորեն, վերաբերում է, Հայաստանում լեզվական քաղաքականության հեղաշրջման փորձին։

Ազգային լեզուն, կազմելով ազգային մշակույթի և ինքնության հիմքը, բնականաբար, նախ և առաջ, ազգային անվտանգության հարց է։ ՀՀ կառավարության հեղինակած խնդրո առարկա նախագիծը, փորձելով նեղացնել հայոց լեզվի կիրառման և շրջանառման շառավիղը և պակասեցնել հայերենին պատշաճորեն տիրապետողների քանակը, ուղղակի հարված է հասցնում ՀՀ ազգային անվտանգության մի քանի կենսական ոլորտներին՝

• հայոց մշակույթին և նրա զարգացման հեռանկարներին. – օտարալեզու կրթություն ստացած հազարավոր տաղանդավոր երեխաներ այլևս երբեք հայերենով չեն ստեղծագործելու.
• Հայաստանի ժողովրդագրությանը. – այլալեզու կրթություն ստացածների մեծամասնությունը, օտարանալով և անհաղորդ մնալով իր հայրենիքի պատմությանն ու մշակույթին, ընդմիշտ լքելու է Հայաստանն ու մեկնելու այն երկրները, որոնց լեզուներով կրթվել ու դաստիարակվել է.
• հայաստանաբնակ ժողովրդի մշակութային միասնականությանը. – ինչպես վկայում է նաև խորհրդային տարիների փորձը, Հայաստանում օտարալեզու և հայալեզու կրթություն ստացած հայերի միջև առաջանալու են հասարակական ու սոցիալ-հոգեբանական լուրջ լարվածություններ ու հակասություններ՝ ընդհուպ մինչև ներազգային թշնամություն.
• Հայ ժողովրդի արժանապատվությանը. – իր երեխային օտարալեզու դպրոց տվող հայաստանաբնակ հայն ի սկզբանե զոհաբերում է և´ իր, և´ իր զավակի ազգային արժանապատվությունը, ստեղծելով պարարտ հող օտարամոլության ու թերարժեքության բարդույթների, ինչպես նաև դրանց ծայրահեղ դրսևորման՝ ազգային ինքնատյացության համար։

Քանզի սույն օրինագիծը ներկայացրել է խորհրդարան ՀՀ կառավարությունը, պետք է ենթադրել, որ այն անցել է փորձագիտական քննարկումների շրջան շահագրգիռ նախարարություններում և այլ պետական գերատեսչություններում («Հայոց լեզվի» մասին օրենքը դրանց բոլորին էլ շահագրգիռ է դարձնում)։ Եղե՞լ են արդյոք այդպիսի քննարկումներ, մեզ անհայտ է։ Եթե չեն եղել, ապա զարմանալի է, թե ինչպե՞ս են համարձակվել ընթացք տալ պետական կարևորագույն նշանակության նմանօրինակ խնդրին առանց, օրինակ, պաշտպանության նախարարության հետ խորհրդակցելու։ Չէ՞ որ վաղն օտարալեզու կրթություն ստացած երիտասարդը չի կարողանալու ծառայել Հայկական բանակի շատ գիտելիքատար ստորաբաժանումներում, որտեղ մաթեմատիկական, աշխարհագրական, ֆիզիկական, կենսաբանական, քիմիական տերմինները հայերենով են գործածվում։ Իսկ նորակոչիկն այդ տերմինոլոգիային չի տիրապետելու, որովհետև նշված առարկաներն անցնելու է օտար լեզուներով։ Թե՞ գուցե արդեն «ներքին կարգով» որոշել են, որ «էլիտար» կրթություն ստացողը Հայկական բանակում երբեք էլ չի ծառայելու, այլ անմիջապես մեկնելու է հեռավոր ափեր և այնտեղ էլ բնավորվելու է։

Նույն հարցադրումները պարտավոր են անել ՀՀ բոլոր պետական գերատեսչությունները։ Պատրա՞ստ են արդյոք իրենց ներքին գրագրությունը վարել օտար լեզուներով։ Եթե ոչ, ապա օտարալեզու դպրոցների շրջանավարտները մնալու են առանց աշխատանքի և հրաշալի պատրվակ են ստանալու արտագաղթի ուղին բռնելու համար։ Իսկ եթե՝ այո՛, ուրեմն ՀՀ գերատեսչությունները պատրաստվում են իրենց աշխատանքում օտար լեզուներին նույն իրավունքները տալ, ինչ հայերենին, իսկ այդ դեպքում ՀՀ սահմանադրության 12-րդ հոդվածը՝ իր կարճ ու հստակ պահանջով («Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզուն հայերենն է»), ինչպես նաև «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենքի մի շարք դրույթներ դառնալու են դատարկ հնչյուն։ Հաջորդ անխուսափելի քայլը լինելու է ՀՀ օրենսդրությունից այդ կետերի վերացումը։

Պետք է ենթադրել նաև, որ սույն օրինագիծը քննարկվել է բոլոր երեք կոալիցիոն կուսակցությունների վերին օղակներում և հավանության արժանացել։ Իսկ եթե այդ կուսակցությունների խորհուրդներն ու վարչությունները դեռևս չեն քննարկել համազգային կարևորություն ունեցող սույն օրինագծի հարցը, ապա դրանով իսկ ևս մեկ անգամ ցույց են տվել իրենց անպատասխանատվությունն ու ձևականությունը, ինչպես նաև ՀՀ կառավարության կոալիցիոն սկզբունքով աշխատելու առասպելը։ Ամեն դեպքում, սույն օրինագծի պատճառով այս պահին արդեն առաջացած հասարակական անհարկի լարվածության համար պատասխանատու են և´ ՀՀ կառավարությունը, և´ երեք կոալիցիոն կուսակցությունները։ Մեղքի առյուծի բաժինը Հանրապետական կուսակցության վրա է։ Ըստ երևույթին, կեղծ-նժդեհականներին պետք է հիշեցնել Գարեգին Նժդեհի պատգնամերից մի քանիսը. «Լեզվի հարցում Ցեղակրոնությունն անզիջում է. նա Հայից պահանջում է՝ հայ մարդու հետ խոսել հայերեն, հիշեցնելով, թե լեզվի մահը արագացնում է ժողովուրդների հոգեւոր մահը: Այդ մտահոգությամբ՝ նա պահանջում է պաշտամունք դեպի մայրենի լեզուն, որի մաքրությամբ և իմաստավորմամբ է պայմանավորված մեր ցեղի հոգևոր ապագան»։ «Ավելի լավ է հայ մարդը համր լինի, քան՝ կամովին օտարախոս»։

Արդյո՞ք սույն օրինագիծն Ազգային ժողով ներկայացնելուց առաջ ՀՀ կառավարությունը փորձել է այն քննարկել ՀՀ-ում գործող գիտական և կրթական հիմնարկներում։ Ըստ երևույթին՝ ոչ, որովհետև այդպիսի քննարկումների մասին որևէ լրատվություն չի եղել։ Այսինքն՝ դարձյալ, ինչպես և հայ-թուրքական հակամարտությունը սպորտային մեթոդներով լուծելու չմտածված նախաձեռնության ժամանակ, ՀՀ իշխանությունն անտեսում է մասնագիտական միտքը մի հարցում, որը խորությամբ և՛ հետազոտված է, և՛ ախտորոշված, և՛, բարեբախտաբար, բուժման ճիշտ միջոցն էլ նշանակված է։

Իսկ թե ինչպիսի՞ն է հայոց լեզվի հարցում ՀՀ նախագահ Ս. Սարգսյանի դիրքորոշումը, կարելի է ենթադրել նրա դեռևս 2008թ. սեպտեմբերի 24-ին Նյու-Յորքում կարդացած ելույթի հետևյալ ծրագրային դրույթներից. «Հայի ինքնությունը… պետք է հրաժարվի լեզվական, կրոնական, մշակութային… տարանջատումներից։ Անգլիախոս, թուրքախոս, ռուսախոս կամ հայախոս հայը, առաքելական, կաթոլիկ, բողոքական կամ մահմեդական հայը… պարզապես հայ է»[1]։

Այս տրամաբանության համաձայն, հայկական ինքնության համար հայերեն լեզվի չիմացությունը որևէ նշանակություն չունի, ինչպես և նշանակություն չունեն հայոց մշակույթն ու կրոնը։ Հետևաբար, երբ ՀՀ կառավարության ս.թ. ապրիլի 20-ին ներկայացրած օրինագիծը փորձում է Հայաստանում օտարալեզու դպրոցներ հիմնելու դուռ բացել, ապա աչքի առջև պետք է ունենանք ոչ միայն ռուսական, այլև առնվազն ՀՀ նախագահի նշած ևս երկու օտար լեզվով՝ անգլերենով և թուրքերենով դասավանդմամբ դպրոցները։

Այս նոր ապազգային նախաձեռնությունը նման է ՀՀ իշխանության Թուրքիայի նկատմամբ հանձնվողական ջղաձգումներին նաև գործող հիմնարար օրենսդրության ոտնահարման առումով։ Մասնավորապես, սույն օրինագիծը նսեմացնում է ինչպես ՀՀ սահմանադրության 12-րդ հոդվածը, որով հայերենը հռչակվում է ՀՀ պետական լեզու, այնպես էլ 89-րդ հոդվածը, որը ՀՀ կառավարությանը պարտադրում է պետական քաղաքականություն իրականացնել կրթության բնագավառում։ Ընդ որում, 89-րդ հոդվածն իր ճշգրիտ և միակ ընդունելի մեկնաբանությունն է ստացել «Լեզվի մասին» ՀՀ օրենքով, որը նույնպես ՀՀ անկախության հիմնարար փաստաթղթերից է և որն այժմ փորձ է արվում արժեզրկել։

Ավելին, խախտվում է նաև ՀՀ վավերացրած միջազգային օրենսդրությունը` «Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիան», ըստ որի՝ պետությունները պարտավոր են հարգել իր ինքնությունը պահպանելու երեխայի իրավունքը (հոդված 8, կետ 1)։ ՄԱԿ-ի Մանկական ֆոնդի (ՅՈՒՆԻՍԵՖ) հրատարակած Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի կիրառման վերաբերյալ պարզաբանումների համաձայն, «երեխայի ինքնությունը» ներառում է նաև երեխայի ազգային մշակույթը և լեզուն[2]։

Այսպիսով, ՀՀ կառավարության լեզվաքաղաքական հեղաշրջման նախաձեռնությունը գալիս է ևս մեկ անգամ ապացուցելու, որ Հայասատանի Հանրապետությունը դեռևս շատ և շատ հեռու է կայացած պետություն, առավել ևս հայկական պետություն լինելուց, ըստ այդմ էլ՝ հայության կենսական շահերը շարունակում են մնալ անպաշտպան և վտանգված վիճակում։ Սույն նախաձեռնությունը, ինչպես դրան նախորդած «ֆուտբոլային դիվանագիտությունը», անփառունակ վախճան կունենա։ Հուսով ենք՝ իրենց դիրքորոշումն այս օրինագծի վերաբերյալ շատ չեն ուշացնի հայտնել նաև Հայ Առաքելական եկեղեցին, ՀՀ ԳԱԱ Լեզվի, Գրականության, Պատմության և մյուս ինստիտուտները, Երևանի պետական համալսարանն ու մյուս բուհերը, Հայաստանի գրողների միությունը, հայ մտավորականությունն առհասարակ, ինչպես նաև Սփյուռքը։ ՀՀ իշխանությունները ստիպված կլինեն հնչեցնելու նահանջի փողը, գուցե թե քավության նոխազ դարձնելով որևէ բարձրաստիճան պաշտոնյայի։ Սակայն, պետք է հասկանանք, որ խնդիրը ոչ թե առանձին պաշտոնյան է, այլ ՀՀ քաղաքական վերնախավը, որի օտարացումը հայ ժողովրդից ծնել է մեզանում մի նոր ենթաէթնոս՝ իր ուրույն արժեհամակարգով, որտեղ ազգային հիմնարար արժեքները՝ Հայաստան հայրենիքի գաղափարը, ազգային լեզուն և մշակույթը, հայկական պետականությունը, ազգային արժանապատվությունը տեղ չունեն և ավելորդ բեռ են համարվում։

Այսօր ազգային իշխանության ձևավորումը դարձել է օրախնդիր, հրատապ պահանջ, այլապես այսուհետ հայ ժողովուրդը զբաղված է լինելու իր իսկ պետական մարմինների՝ իր իսկ շահերի դեմ հերթական գրոհներն անընդհատ հետ մղելով, այդպիսով վատնելով հայության սահմանափակ դիմադրական ռեսուրսները։ Եվ դա այն ժամանակ, երբ արտաքին վտանգներն արձանագրում են միայն աճի միտում։

[2] «Other aspects of identity include… the child’s… culture… and language», Implementation Handbook for the Convention on the Rights of the Child, prepared for UNICEF by Rachel Hodgkin and Peter Newell, UNICEF, 1998, Geneva, p. 113. Նույն ձեռնարկը շեշտում է նաև մայրենի լեզուն ամեն գնով երեխային սովորեցնելու անհրաժեշտությունը (“Fluency in language is best – and often only – obtained during childhood, so every effort should be made to ensure that children learn their mother tongue…” p. 264):