Դոկտոր Հասսան Ալի Հալլաք. “Հրեաների եւ միջազգային ուժերի դերը սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ.-ի գահընկեցության մեջ (1908-1909թթ.)”
By vahagnakanch
Դոկտոր Հասսան Ալի Հալլաք. “Հրեաների եւ միջազգային ուժերի դերը սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ.-ի գահընկեցության մեջ (1908-1909թթ.)”
“ալ-Դար ալ-Ջամիրյյա” հրատարակչություն, Բեյրութ, տարեթիվ չկա (շատ հավանաբար՝ 1975թ. կամ 1976թ.), 150 էջ (16,9X23,9 սմ) արաբերենից թարգմանված ծանոթագրություններ թարգմանչի կողմից.
Ուղղահայաց փակագծերում բերվում են Հալլաքի գրքից հղումների էջերը [ ]: Երբեմն թարգմանիչը կատարում է անհրաժեշտ լրացումներ կամ տալիս բացատրություններ, որոնք կնշվեն մահիկաձեւ փակագծերում՝ վերջում նշելով “թարգմանիչ” ( ):
“(Արմինիուս, – թարգմանիչ) Վամբերի (պանթուրքիզմի գաղափարախոսներից,-թարգմանիչ).- Օսմանյան լրտես, հունգարացի արեւելագետ, ծագումով հրեա, ամուսնացել էր մի օսմանյան իշխանուհու հետ եւ սերտացրել իր կապը Բարձրագույն դռան հետ” [էջ 14, ծանոթագրություն 1]:
* * *
-”Երբ դեպքերն ապացուցեցին սուլթանին հետ սիոնական կապերի ձախողումը, սիոնիզմի առաջնորդները գտան, որ հարկավոր է գործակցել եվրոպական մեծ տերությունների հետ՝ նրանց օժանդակությամբ եւ օգնությամբ Պաղեստինն ստանալու համար, քանի որ ստեղծվելիք “հրեական պետությունը” դառնալու էր եվրոպական շահերի խարիսխ Օսմանյան կայսրության մեջ:
Մինչ սիոնիզմն իր թշնամանքը ցույց էր տալիս օսմանյան դիրքորոշմանը, Օսմանյան պետության հրեաները նույն ժամանակաշրջանին ցույց տվեցին իրենց վրդովմունքը սուլթան Աբդուլ Համիդից եւ սկսան պետության յուրաքանչյուր թերությունը շահագործել՝ դրանցից օգտվելու համար:
Համաշխարհային սիոնիզմ ու մի քանի եվրոպական պետություններ համաձայնության եկան “դեոնմե” հրեաների հետ եւ անհրաժեշտ համարեցին վերջ դնել սուլթան Աբդուլ Համիդի իշխանության, քանի որ Պաղեստինի նկատմամբ սիոնիզմի նկրտումները կարելի չէր իրագործել այնքան ժամանակ, որ նա կմնա իշխանության մեջ”… [էջ 31]:
“Տարօրինակ է, որ Օսմանյան պետության բոլոր փոքրամասնությունները ապստամբություններ կամ հակապետական շարժումներ կատարեցին բացի հրեաներից, որոնք սպասում էին իրենց ազդեցության աճին եւ մի շարք ազդեցիկ ուժերի հետ միասին նորեն ծրագրում էին տապալել սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ-ին մասնավորաբար այն բանից հետո, երբ նրանց պարզ դարձավ, թե չեն կարող իրենց նկրտումներին հասնել նրա իշխանության ընթացքում”: [էջ 37]:
“Մասոնական օթյակները “դեոնմե” հրեաների հետ ազդեցիկ դեր ունեցան սուլթանը տապալելու ծրագրավորման մեջ՝ հանդես գալով որպես ծրագրավորող ուղեղ, մինչ օտար պետությունները հանդես էին գալիս որպես ֆինանսավորող, քանի որ մեծ ազդեցություն ունեին Բարձրագույն Դռան եւ թուրք երիտասարդության շրջանակներում (1):
Մասոնությունը Օսմանյան պետության տարածքում սկսել էր տարածվել երկար ժամանակից ի վեր” (1.-S. Mardin: The Genesis of Young Ottoman Thought, New Jeroey, 1962, pp. 116-117) [էջ 39]:
“Մասոնությունը երկու մասից է՝ հրեական մասոնությունը եւ գոյերի, – այսինքն՝ ոչ հրեաների,- մասոնությունը, որի օթյակների նախագահությունն ու տարբեր նպատակները, այնուհանդերձ, հրեական ազդեցության ենթակա են” [էջ 40,ծան. 2]:
“Այս առնչությամբ աչքի է ընկնում տարբեր աղբյուրների եւ փաստաթղթերի հաստատումը սիոնիզմի եւ մասոնության սերտ կապերի մասին: Բալ քաղաքում սիոնական առաջին համագումարի (1897թ.) փաստաթղթերը հաստատում են այս կապերը՝ գրելով. “…մինչեւ կգա այն ժամանակը երբ կհասնենք իշխանության՝ պիտի փորձենք ստեղծել ու բազմապատկել մասոնական բջիջները աշխարհի բոլոր կողմերում եւ նրանց ներքաշենք բոլոր երեւելի մարդկանց կամ նրանց ովքեր այդպիսիք կարող են լինել: Այս բջիջները լինելու են այն գլխավոր վայրերը, որոնցից կստանանք մեր ցանկացածը. նրանք դառնալու են քարոզչության լավագույն կենտրոններ”” (1) (1.-Մուհամմադ Խալիֆա ալ-Թունեսի. “Հրեական վտանգը. Սիոնի իմաստունների պրոտոկոլները”, 15-րդ պրոտոկոլը, էջ 173-174) [էջ 41]:
“Բազմաթիվ ապացույցներ կան, որոնք հաստատում են սերտ կապը սիոնիզմի եւ մասոնության միջեւ, եւ հաստատում են, որ մասոնությունը սիոնական շարժման ծնունդներից է: Այս մասին են վկայում 1906թ. Ամերիկյան հանրագիտարանը, Հրեական հանրագիտարանը (ռուսերեն է՝ Еврейская Энциклопедия,- թարգմանիչ) եւ տարբեր ժամանակներում տարբեր տարիներ լույս տեսած մի շարք հրեական թերթեր: Օրինակ՝ հրեական “Լա վերիտե իսրաÿելիտ” ամսագիրը 1861թ. նշել է, որ եվրոպական մասոնության ոգին հրեության ոգին է (3) (3.-Հրեաների եւ սիոնիզմի հետ մասոնության կապի մասին ավելի հանգամանալից ու փաստաթղթավորված խոսելու ենք 1908թ. հեղափոխության եւ 1909թ. սուլթանի գահընկեցության մեջ հրեաների դերն ուսումնասիրելիս): Խախամ (վերջ էջ 41-ի,-թարգմանիչ) Իցհակ Վայզը (Isaac Wise) (1819-1900թթ.) 1866թ. օգոստոսի 3-ին “դը իսրաÿելիտ օֆ Ամերիկա” (The Israelite of America) ամսագրում հայտնել է, որ մասոնությունն ըստ իր պատմության, աստիճանակարգերի, ուսմունքի, գաղտնախոսքերի եւ բացատրությունների՝ հրեական հաստատություն է. նա սկզբից մինչեւ վերջ հրեական է (1) (1.-Տես Աուդե Բութրոս Աուդե, “Պաղեստինյան դատը արաբական իրականության մեջ”, Կահիրե, 1970թ. էջ 143-144) [էջ 42]:
“Թուրք հրեաների մասնակցությունը մասոնական օթյակներին՝ հակասական դրսեւորումներ ուներ. նրանք էությամբ հրեա էին, արտաքուստ՝ մուսուլման, օթյակներում՝ մասոն:
Մասոնության մեծ վարպետի աստիճանին արժանացած Յուսեֆ էլ-Հաժժը, խոսելով մասոնության սկզբունքների եւ ուսմունքի մասին, գրում է, որ “այս խմբավորման սկզբունքը, ուսմունքը, աստիճանները եւ նպատակը բոլորն էլ միտված են սրբացնելու Թորայում նշվածները, հարգելու հրեական կրոնը եւ Պաղեստինում վերականգնելու հրեական թագավորությունը՝ հրեական ազգային հայրենիքի անվան տակ” (3):
Այսպիսով, սիոնական շարժումը կարողացավ մասոնական օթյակների հետ շարունակել քաղաքական գործունեությունը՝ իրականացնելու համար սիոնական ծրագիրը՝ Պաղեստինում վերաբնակեցումը: Դեոնմե հրեաները սիոնական-միջազգային -մասոնական ծրագրերի գործադրման առաջին թթխմորն էին” (3.-Յուսեֆ էլ-Հաժժ, “Սողոմոնի տաճարը կամ հրեաների ազգային հայրենիքը”, մաս Ա, Բեյրութ, 1934թ., էջ 35) [էջ 42]:
“Կարելի է ասել, որ “Միություն եւ առաջադիմություն” խմբավորումը իսկապես ծնվել է “սելանիկցի հրեա Կարասոյի” հիմնած “Մակեդոնիա Ռիզտորա” (Macedonia Ristora) կոչվող մասոնական օթյակում” (1) (1.-Ջեվադ Ռիֆաթ Աթիլխան, “Իսլամը շրջապատած վտանգը՝ սիոնիզմը եւ նրա պրոտոկոլները”, Թուրքերենից արաբերեն թարգմանությունը՝ Բաղդադ, 1965թ., էջ 150) [էջ 43]:
“Քանի որ սուլթանն էր դեպի Պաղեստին սիոնիզմի ճանապարհի խոչընդոտը, բնական է, որ սիոնական շարժումը պիտի ուղղվեր շահագործելու օսմանյան իշխանության դեմ դավադրությունները, ապստամբություններն ու հեղաշրջումները, եւ թափանցել օսմանյան կառավարության վրա անմիջական ազդեցություն ունեցող կյանքի բոլոր ոլորտները” (1) (1.-Աուդե Բուտրոս Աուդե, նշվ. աշխ., էջ 225) [էջ 48-49]:
“Սիոնական-մասոնական գործակցության արդյունքում, ֆրանսիական “Մեծ Արեւելքը” 1900թ. որոշեց սուլթան Աբդուլ Համիդը գահից հեռացնել: Այս նպատակով, սկսեց իր կողմը քաշել “երիտթուրքերի” շարժումը՝ նրա հենց սկզբից (2): Իրականում, հրեության եւ մասոնության սկզբունքները շատ են ազդել “Միություն եւ առաջադիմություն” կազմակերպության անդամների վրա, որոնք այդ սկզբունքներն ու ավանդույթները պահպանեցին նույնիսկ հեղափոխությունից հետո: Խորը ուսումնասիրելու եւ մտորելու արժանի մի հարց կա. այն, որ “Միություն եւ առաջադիմություն” խմբավորման անդամակցած հրեաները այս կազմակերպության բարձրագույն խոսքի եւ ազդեցության տերը դարձան (3):
1908թ. “Միություն եւ առաջադիմություն” կազմակերպությունը ընդլայնվեց ու նրա վտանգը մեծացավ մասնավորաբար նրան հրեաների եւ հատկապես Սալոնիկում բնակվող “ծածուկ դեոնմե” հրեաների (Cryptic Jew) անդամակցությունից հետո (4): Այս քաղաքը նրանց դավերի եւ դավադրությունների հիմնական կենտրոնն է, քանի որ այդ քաղաքում էր Թուրքիայի հրեաների մեծ մասը, եւ, մյուս կողմից, մեծաքանակ դեոնմեներ է պարունակում” (5) (3.-Ջեվադ Ռիֆաթ Աթիլխան, նշվ. աշխ., էջ 151) (4.- Lord Eversley: The turkish Empire, Lahor, Pakistan 1917, third impression 1959, p. 370: Տես նաև՝ H.M. Kallen, ՛՛Zionism and Wirld Politics, London, 1921, p. 111՛՛ ) (5.Ամին ալ-Հուսեյնի, “Ճշմարտություններ Պաղեստինի պատմության մասին”, Կահիրե, 1954, էջ 120) [էջ 50]:
“(Ջեվադ Ռիֆաթ Աթիլխանը,- թարգմանիչ) իր “Իսլամությունը եւ իսրայելացիք” գրքում ավելացնում է. “Հրեաներն էին երկրի ներսում անիշխանությունը տարածողները. նրանք կազմակերպեցին Թուրքական իշխանության դեմ ուժը՝ Օսմանյան կայսրությունը քանդելու նպատակով, արտասահմանում զինեցին երիտթուրքերի անդամներին, նրանց շարքերը կազմակերպեցին եւ նրանց փող մատակարարեցին, ինչպես նաեւ Բալկանների սլավոնական հրոսակախմբերը կազմակերպեցին” (2): “Մակեդոնիա Ռիզթորա” մասոնական օթյակը երկար ժամանակ մասնակցել է այս աշխատանքներին. այսպես, հուլիսի (1908թ., -թարգմանիչ) հեղաշրջումից երկու տարի առաջ հրեա Կարասոն արտոնություն ստացավ “Միություն եւ առաջադիմություն” կազմակերպության հավաքներն իր օթյակում կայացնելու: Այս ճանապարհով, այս կազմակերպության ներքին հանձնախմբերը ստեղծելու (3):
Կարելի է ասել, որ հրեաները էական դեր խաղացին 1908թ.-ի հեղափոխության մեջ: Սեթոն-Վաթսոնը (Seton-Watson) հաստատում է այս ճշմարտությունը՝ գրելով, որ 1908թ. “Միություն եւ առաջադիմության” հեղափոխության շարժիչ ուղեղները հրեաներն ու դեոնմեներն էին: Դրամական օժանդակությունները նրանց հասնում էին դեոնմե եւ սելանիկցի հրեա ֆինանսիստների միջոցով” (4) (1.-ին ծանոթագրության մեջ,- որի հղումը կարեւոր չէ, – դոկտ. Հասսան Ալի Հալլաք տեղեկություններ է տալիս հեղինակ Ջեվա Ռիֆաթ Աթիլխանի մասին. “Աթիլխանը ժամանակակից էր սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ-ի իշխանության եւ Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ օսմանյան ընդհանուր ապահովության գրասենյակի տնօրենը: Նա գիտակցեց սիոնական շարժման նպատակները 1908-1909թթ.-ի հեղափոխությունից առաջ եւ հետո սիոնական գործունեության ընթացքում: Այս առաջնորդը հետագայում ենթարկվեց սիոնական սպառնալիքների, քանի որ քողազերծել էր շատ տեղեկություններ, որոնք վերաբերում էին Պաղեստինում հրեաների նկրտումներին եւ արաբական ու իսլամական աշխարհին ներկայացրած նրանց վտանգին: Նրա հեղինակներից են՝ “Իսլամը սարան Թեհլիքե” (”Իսլամը շրջապատած վտանգը”), “Թուրք օղլո՛ւ, դյուշմանընը թանը” (”Թրքորդի՛, ճանաչի՛ր քո թշնամուն”), “Մասոնության գաղտնիքները”, “Քիզլի դեուլեթ” (”Գաղտնի պետությունը”), “Մուսա Դաղը”, “Այնելի Ֆիջի”, “Իսլամը եւ իսրայելացիք”, “Մասոնական դիմակի պատառոտումը” եւ այլն: Նա հրատարակում էր “Իսթիքբալ” (”Ապագա”) թերթը եւ մի անգլերեն թերթ՝ “United Islam Nation”-ը) (2.-Ջեվադ Ռիֆաթ Աթիլխան, “Իսլամը եւ իսրայելացիք”, արաբերեն մեքենագիր թարգմանություն, անտիպ, էջ 151-152) (3.-J.Haslip, The Sultan – The Life of Abdul Hamid II, London 1958, 2nd edition 1973, p.284) (4.-W. Seton-Watson, “The Rise of Nationality in the Balkans”, London 1917, p.134) [էջ 51]:
“Սիոնիստ պատմաբան Կալլենը (Kallen) խոստովանում է, որ “Միություն եւ առաջադիմություն” կազմակերպության անդամների մեծամասնությունը “դեոնմե” եւ աքսորավայրում ապրածներից էր, որոնք եվրոպական քաղաքականության սանիկներն էին” (5) (5.-H.M. Kallen, Zionism and World Politics, London, 1921, pp. 111-112) [էջ 53]:
“Թայմզ” (Times) թերթը իր 1911թ. հուլիսի 11-ի համարում տպագրեց տեղեկություններ “Միություն եւ առաջադիմություն” կազմակերպության մասին, որ ասվում է. “Սալոնիկի կոմիտեն հիմնվեց մասոնական հովանավորության տակ եւ Թուրքիայի հրեաների ու դեոնմեների օժանդակությամբ, որոնց կենտրոնը Սելանիկն էր: Հրեաները, ինչպես Կարասոն, Սալեմ, Սասսոնը, Ֆարջին, Մազլյանը եւ դեոնմեները, ինչպես Ջավիդը եւ Բալջի ընտանիքը էական դեր խաղացին հիշյալ կոմիտեի կազմակերպման ու նրա կենտրոնական մարմնի բանավեճերում Սելանիկի մեջ” [էջ 62]:
“Հաստատված է, որ այս օթյակների ղեկավարները հրեաներ էին: Այս իրողությունը լուրջ կասկածներ է առաջացնում մասնավորաբար նրանց մոտ, ովքեր գտնում են, որ մասոնությունը համաշխարհային հրեության մի փորձ է աշխարհին տիրելու համար” (4) (4.-Էռնեստ Ռամզոր, “Երիտասարդ Թուրքիան եւ 1908թ.-ի հեղափոխությունը”, անգլերենից արաբերեն թարգմանություն, Բեյրութ, 1960թ., էջ 125) [էջ 63]:
“1908թ. դեպքերի մերօրյա փաստաթղթերը հաստատում են, որ հրեաները մասնակցել են հեղափոխությանը եւ Օսմանյան մայրաքաղաքում ցույցեր կատարել սուլթանի դեմ, որոնք մինչեւ Յըլդըզի պալատ հասան (5): Նրանց նպատակն էր բարենպաստ մթնոլորտ ստեղծել սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ-ն տապալելու եւ իշխանության լծակները իթթիհատականներին փոխանցելու համար՝ օգնությամբը մասոնական օթյակների եւ դեոնմեների, որոնք այսպիսի շարժումների համար բարենպաստ միջավայր էին ստեղծել” (5.-Հեղափոխության եւ նրա իրադարձությունների մասին առավել մանրամասն տես La Revolution en Turquie հոդվածը “Revue du Monde Musulman” ամսագրի 5-րդ հատորում, 1908թ., էջ 718-744) [էջ 64-65]:
“Խոսելով հրեական-երիտթուրքական կապերի մասին, Էռնեստ Ռամզորը հայտնում է, որ կարելի է վճռական ձեւով ասել, թե թուրքական հեղափոխությունը գրեթե ամբողջապես հրեա-մասոնական մի դավադրության գործն էր (2)” (2.-Էռնեստ Ռամզոր, “Երիտասարդ Թուրքիան եւ 1908թ.-ի հեղափոխությունը”, էջ 126: Ռամզորը ծնվել է Կալիֆոռնիայում 1915թ. եւ մինչեւ 1960թ. ԱՄՆ արտաքին գործերի նախարարության բարձրաստիճան պաշտոնյա էր: Նա կարեւոր պաշտոններ է վարել Ստամբուլում, Բեռնում, Տորոնտոյում, Վաշինգտոնում եւ Բեյրութում: 1948-1950թթ. եղել է ԱՄՆ փոխհյուպատոս Ստամբուլում: Թուրքիայում նա հնարավորություն է ունեցել հանդիպելու 1908թ.-ի հեղափոխությանը մասնակցած մի խումբ մարդկանց հետ) [էջ 66]:
“Հեղափոխությանը ժամանակակից արաբական թերթերը հաստատում են մասոնության եւ հեղաշրջականների կապի փաստը՝ գրելով. “Ժամանակը թույլատու եղավ մասոններին հեղաշրջումից հետո, որոնք ծանոթ ձեռագիր ունեին: Նրանք հիմնեցին “Օսմանական Մեծ Արեւելքը”, որի մեծ վարպետ Թալաաթ Բեկը արտաքին գործերի նախարարն էր, ղեկավարները՝ “Միություն եւ առաջադիմություն” կուսակցության առաջնորդներից էին, իսկ համակիրները՝ հրեաներ…” (3): (Օթյակի,-թարգմանիչ) տնօրեն մարմնում ընտրեցին Դավիթ Կոհենին, Ռաֆայել Ռեժիին, Նիկոլա Ֆորտեին, Մարքս Օնային, Ջակոբ Սուհամիին, Ժորժ Սաբերսաքին, որոնք կազմակերպության նշանախոսքերը շահագործեցին իրենց սեփական նպատակներն իրագործելու համար (4)” (3.-”Ալ-Մաշրեք”, Բեյրութ, մայիս 1911թ., թիվ 5, էջ 383) (4.-Եթե նայենք սիոնական պրոտոկոլներին,- որոնց ճշմարտացիությանը ոմանք կասկածում են,- ապա կտեսնենք, որ դրանք բացահայտում են սիոնական նպատակների էությունը: Այսպես, 9-րդ պրոտոկոլում ասվում է. “Մասոնության նշանախոսքերից է ազատությունը, արդարությունը եւ հավասարությունը, որոնք երբ մեր թագավորությունը հաստատենք, փոխելու ենք բառերի, որոնք այս նշանախոսքային իմաստը չունեն… Դրանց միակ իմաստը կդարձնենք իդեալական վիճակ ներկայացնող դատարկաբանությունը”: Այս մասին տես՝ Աջջաջ Նուայհեդ, “Սիոնական իմաստունների պրոտոկոլները”, Լիբանան, 1967թ., բ մաս, էջ 216) [էջ 67]:
“Ջեվադ Ռիֆաթ Աթիլխանը իր “Իսլամը շրջապատած վտանգը” գրքում, էջ 137, ամբաստանում է հրեաներին, որ նրանք էին այս տակնուվրայությունները (նկատի ունի, մասնավորաբար, երիտթուրք-դեոնմե Հուսեյն Ջահիդ Բեկի մահափորձը 1909թ. ապրիլին,-թարգմանիչ) ստեղծողը՝ որպես նախաբան սուլթանի տապալման” [էջ 70, ծան. 3]:
“Իթթիհատականները մի գաղտնի ժողով գումարեցին, որի ընթացքում որոշեցին գահընկեց անել սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ-ին եւ կազմակերպության ղեկավարներից պահանջեցին կապ հաստատել հրեա տարրերի հետ՝ այս ժողովին ներկա լինելու եւ անհրաժեշտ քայլերը ձեռք առնելու համար: 1909թ. ապրիլի 5-ին հեռագիր ուղարկվեց “”Միություն եւ առաջադիմություն” կազմակերպության կենտրոնատեղի, որով հրեա անդամներից պահանջվում էր ներկայանալ Խադըմ քեոյ՝ ժողովներ գումարելու (2): Եվ իսկապես, հրեա անդամներն ուղղվեցին Խադըմ քեոյ եւ այնտեղ հավաքեցին: Իսկ երբ զգացին, որ իրենց ժողովները կարող են բացահայտվել, տեղափոխվեցին Ստամբուլի Այա Ստեֆանոս արվարձանը, որտեղ եւ գումարեցին սուլթան Աբդուլ Համիդին գահընկեց անել որոշած համագումարը” (2.-Հեռագրի թուրքերեն բնագիրն ու նրա պատճենը տես այս գրքի 8-րդ հավելվածում: Նրա արաբերեն թարգմանությունը հետեւյալն է.
“Խնդրում ենք տեղեկացնել Հուսեյն Ջահիդ, Ջավիդ, Ռահմի Բեկերին եւ Կարասո Էֆենդիին, որոնք իմացել ենք, թե ձեր մոտ են գտնվում, ինչպես նաեւ մյուս պատգամավորներին, որ առաջին իսկ գնացքով անհրաժեշտ է գալ Խադըմ քեոյ: Ջեմալ Սալահէդդին Հուսեյն Իզզեթ” [էջ 72]
“Թուրք ղեկավար Ջեվադ Ռիֆաթ Աթիլխանը հույժ կարեւոր տեղեկություններ է հայտնում հակահեղափոխության (1909թ. ապրիլ,-թարգմանիչ) հանգամանքների մասին, որոնք հակասում են Լոութըրի (Կ. Պոլսում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանը,-թարգմանիչ) տեղեկագրին եւ այլ տեղեկագրերի: Նա պնդում է, որ հրեաներն էին այս ըմբոստության սադրանքի հեղինակը՝ սուլթանի գահընկեցությանը հասնելու համար: Նա ավելացնում է, որ դեպքի փաստաթղթերի ու այդ դեպքի առթիվ կազմված զինվորական հատուկ դատարանների արձանագրությունների մեծագույն մասը պահպանվում են “Միություն եւ առաջադիմության” ղեկավարներից Մեդհեթ Շյո-քրիի մոտ (3): Նա ավելացնում է նաեւ, որ հրեաներն ու “Միություն եւ առաջադիմության” սեւագործները սպանեցին մարդկանց փողոցներում, անարգեցին կրոնավորներին եւ թալանեցին ու կողոպտեցին պալատները: Անատոլուի վաթսուն հազար թուրքեր Մակեդոնիայի բաշիբոզուկների թիրախը դարձան հեղափոխության անցքերի ժամանակ (4)” (4.-Ջեվադ Ռիֆաթ Աթիլխան, “Իսլամը եւ իսրայելացիք”, էջ 172) [էջ 73]:
“Գեներալ Հուսամէդդին էրթյուրքը, որը Անկախության պատերազմի ժամանակ Մ.Մ. (Մպլլի մուդաֆաա՝ Ազգային պաշտպանություն,-թարգմանիչ) բաժանմունքի պետն էր եւ Օսմանյան կայսրության հետախուզության քարտուղարը,-հայտնում է, որ իր գործընկերը՝ լեյտենանտ Դեբրիլին իրեն ասել է, որ իրեն հանձնարարել էին հսկել գահընկեց արված սուլթան Աբդուլ Համիդի վրա: Սուլթանը նրան շատ խորը ցավով ասել է, որ իրեն ամենից շատ ցավ է պատճառել այն (վերջ էջ 74-ի,-թարգմանիչ), որ մասոնների ծառա, հրեա Կարասոն է իրեն հայտնել գահընկեցության որոշումը, եւ որ սուլթանը երբեք չի մոռանա Էմմանուէլ Կարասոյի ներկայությունը Յըլդըզի պալատում, ինչը անարգանք է խալիֆայության հեղինակությանը: Լեյտենանտ Դեբրիլին ավելացրել է, որ սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ-ն իրեն պատմել է սիոնական ղեկավար Հերցելի եւ Թուրքիայի խախամապետի հետ իր վերջին հանդիպման մասին, որի ընթացքում պահանջել են հրեական ազգային հայրենիք ստեղծել՝ ակնարկելով Երուսաղեմին: Հերցելը սուլթանին ասել է. “Նորին վեհափառություն մեր սուլթանին հայտնում եմ մեր պատրաստակամությունը նրա նշանով ձեռ տրամադրել ոսկով որեւէ գումար, որ դուք հարմար եք գտնում Երուսաղեմի համար”: Սուլթանը լեյտենանտ Դեբրիլիին ասել է, որ երբ այս առաջարկը լսել է, բարկացել է, “եւ արյունը եռաց երակներումս: Պատկերացրո՛ւ, պարոն լեյտենանտ, որ այս երկու հրեաները իմ առաջ ներկայացան՝ մեր սուլթանությանը կաշառք տալու համար: Նրանց երեսին գոռացի. “Դո՛ւրս կորեք այստեղից: Հայրենիքը փողով չի վաճառվում”: Պալատականներից,-որոնք շտապել էին մեր գտնված տեղը,- պահանջեցի, որ այդ երկուքին պալատից դուրս հանեն անմիջապես: Դրանից հետո հրեաները թշնամիներս դարձան: Ինչ որ հիմա այստեղ՝ Սելանիկում կրում եմ կալանքի տառապանքները, պարզապես նրանց ինձ հասցրած պատիժն է, քանի որ չցանկացա նրանց այսպես կոչված պետության համար հող հատկացնել” (2):
Անհրաժեշտ է նշել, որ իթթիհատականները պնդեցին սուլթանը բանտարկել Սելանիկում, քանի որ նա հրեական-դեոնմեական-մասոնական-իթթիհատական-միջազգային կենտրոնն է”… (1.-Ջեվադ Ռիֆաթ Աթիլխան, “Իսլամը եւ իսրայելացիք”, էջ 154) (էջ 75):
(Դոկտ. Հասսան Ալի Հալլաք վկայակոչում է Աբդուլ Համիդ Բ-ի Դամասկոսում շեյխ Մահմուդ Աբդուլ Շամաթին գրած մի նամակը, որում ասված է նաեւ,-թարգմանիչ). “”Այս իթթիհատականները վրաս ճնշեցին որպեսզի համաձայնությունս տամ Սուրբ երկրում՝ Պաղեստինում հրեական ազգային հայրենիքի հիմնումին: Հակառակ նրանց պնդումին, հիմնովին մերժեցի այս առաջարկությունը: Վերջում խոստացան 150 միլիոն անգլիական ոսկի տալ: Այս առաջարկն էլ հիմնովին մերժեցի ու նրանց պատասխանեցի հետեւյալ վճռական պատասխանով. “Եթե ոչ միայն 150 միլիոն անգլիական ոսկի, այլեւ աշխարհի չափ ոսկի էլ տաք՝ ձեր առաջարկը չեմ ընդունելու ոչ մի դեպքում…”… Այս վճռական պատասխանից հետո՝ որոշեցին ինձ գահընկեց անել եւ ինձ հայտնեցին, որ ինձ հեռացնելու են դեպի Սելանիկ: Նրանց այս առաջարկն ընդունեցի”” [էջ 79]:
“Հայտնի է, որ Ջավիդ Բեկը համաձայնվել էր իր իթթիհատական ընկերների հետ հրեական փողեր ապահովել՝ Պաղեստին հրեական գաղթն ու վերաբնակեցումը հեշտացնելու փոխարեն: Լոութըր հաստատում է այս ճշմարտությունը Գրեյին (Մեծ Բրիտանիայի արտգործնախարար,-թարգմանիչ) հղած իր 1910թ. օգոստոսի 31-ի նամակում, ուր ասում է, թե բարիզի ֆինանսական տների հետ Ջավիդ Բեկի կնքած դրամական գործարքը կապ ունի գաղթի ծրագրերի հետ, մանավանդ որ Ջավիդ Բեկը հրեա է եւ երկար տարիներ աշխատում է հօգուտ սիոնական դատին (3)”: (3.-Ջավիդ Բեկին հաջողվեց սիոնական շարժման եւ հրեական բանկերի օգնությամբ մի քանի դրամական գործարքներ կնքել հօգուտ իթթիհատական իշխանության՝ Պաղեստինում սիոնական ծրագրի իրականացմանը սերտորեն առնչվող տնտեսական ճնշումներ գործադրելու համար: Նա իսկապես կարողացավ օսմանյան վեց միլիոն լիրա գնահատվող մի գործարք կնքել Բարիզի հրեական ֆինանսական տների հետ, ինչպես Կրեդի Մոբիլիե, Բեռնարդ, Դրեյֆուս, Յարիսլավսկի: Ջավիդը շահագործեց ֆինանսների նախարարի իր պաշտոնը եւ սկսեց առք-վաճառքի պայմանագրեր ստորագրել օտար ընկերությունների հետ՝ շահույթներ եւ միջնորդչեքներ վերցնելով) [էջ 80]:
“Թուրքիայի հրեաների եւ դեոնմեների կապը շատ ուժեղ եւ հեշտ էր Եվրոպայի հրեաների հետ՝ սիոնական շարժման սկզբունքների տարածման շնորհիվ” [էջ 81]:
“(Արաբ լրագրող Ռեշիդ Ռիդան ստամբուլ այցելելուց հետո գրել է,-թարգմանիչ). “…Մի քանի անկախ եւ ընդդիմադիր պատգամավորներ (Օսմանյան խորհրդարանում,-թարգմանիչ) ելույթներ ունեցան՝ ցույց տալով հրեաների սիոնական կազմակերպության վտանգը օսմանյան թագավորության համար” (3) (3.- “Ալ-Մանար”, Կահիրե, հատոր 14, մաս 2, 1911թ. մարտի 1, էջ 159) [էջ 82]…
“Դոկտոր Մուհամմադ Ալի ալ-Զուղբին իր “Մասոնության իսկությունը” գրքի 175-րդ էջում գրում է, որ Հայիմ Նահումը ազդեցիկ դեր է ունեցել սուլթան Աբդուլ Համիդի գահընկեցության մեջ: Նա նշանակվել է ԱՄՆ-ում Թուրքիայի դեսպան, ապա քողարկվել Եգիպտոսում ռաբբիի քաղամիդի տակ, որտեղ էլ տասնյակներով մասոնական օթյակներ է հիմնել: Նրա Եգիպտոսում գտնվելու ժամանակ՝ հրեա եւ մասոն Քաթթաուի փաշան Եգիպտոսի ֆինանսների նախարար դարձավ, եւ Եգիպտոսի մասոններից ութ միլիոն ֆունդ ստերլինգ հավաքեց Պաղեստինի հրեաներին օգնելու համար: Հրեա հեղինակ Ալմեր Բերգերը իր “Իսրայելը անօրինական է եւ պետք է վերացվի” գրքի 20-21-րդ էջերում հայտնում է, որ Եգիպտոսի խախամների պետ Հայիմ Նահումը այս պաշտոնին նշանակվելուց առաջ նույն պաշտոնն էր զբաղեցնում Թուրքիայում՝ օսմանյան դարաշրջանին, եւ թե Նայիմ Նահումը երբ դեռեւս Օսմանյան սուլթանության հրեաների գլխավոր խախամն էր, մի օր նրա մոտ է գալիս սիոնական առաջնորդ Նահում Սոկոլովի գլխավորած պատվիրակությունը, որը նրանից խնդրեց միջնորդել սուլթանին մոտ որպեսզի վերջինս սիոնականներին թույլ տա Պաղեստինի հողերը գնել. խախամապետը համաձայնվեց և այս ուղղությամբ իր միջնորդությունը կատարեց” (Ալմեր բերգերի նշվ. աշխ. արաբերեն թարգմանությունը լույս է տեսել Կահիրեում, 1955թ., -թարգմանիչ) [էջ 83, ծան. 2]:
“Լոութըրի Մեծ Բրիտանիայի արտգործնախարարությանը հղած իր տեղեկագրերում հաստատում է հրեաների դերը այս իթթիհատական-թուրանական քաղաքականության որդեգրման մեջ՝ ասելով, որ որպեսզի հրեաները երիտթուրքական ազդեցիկ պաշտոնների հասնեն, նրանք (հրեաները,-թարգմանիչ) թուրքական ազգայնական ուղղություններն են քաջալերում (3)” (3.-Պաղեստինի փաստաթղթերի թղթածրար, NoF.O. 78 (London, Foreign Office), հ. 1, էջ 155) [էջ 86]:
“”Միության եւ առաջադիմության” հեղափոխության եւ նրա հաջողության գործոններում սիոնիզմի, հրեաների դեոնմեների եւ մասոնության դերը կարելի է բացահայտել Բարիզում լույս տեսած “Նահդաթ էլ-Արաբ” (”Արաբական զարթոնքը”,-թարգմանիչ) թերթի 1909թ. համարներից: Օսմանցի իսլամ մի բարեպաշտ” ստորագրությամբ “Իսրայելականությունը “Միության եւ առաջադիմության” մեջ” հոդվածից եզրակացվում է իթթիհատականների հեղափոխության նկատմամբ արաբական կասկածների հիմնավորվածությունը: Հոդվածը ցույց է տալիս հոդվածագրի մոտ քաղաքական եւ ազգային գիտակցության ու արթնամտության առկայությունը: Նա գրում է. “Մարդիկ շշնջում էին (վերջ էջ 92-ի,-թարգմանիչ) “Միություն եւ առաջադիմություն” կազմակերպության հետ իսրայելցիների եւ մասոնների ունեցած կապի եւ կազմակերպության ծննդոցում վերջիններիս մասնակցության ու կազմակերպությանը նրանց օժանդակության մասին, այն աստիճանի, որ ոմանք այդ հեղափոխության հաղթանակը համարում էին իրենց ջանքերի արդյունքը: Քիչ հետո նրանք ավելի առաջ գնացին՝ ասելով. “Երբ հրեաները նախկին վարչակարգի օրով համոզվեցին, որ Պաղեստինի հողերին տիրանալու և, ինչպես բոլորին ծանոթ է, այնտեղ հրեական թագավորություն հաստատելու իրենց հույսերը ապարդյուն են, դիմեցին մասոնության, որտեղ նրանք բացահայտորեն մեծ կշիռ ունեն, եւ այն որպես գործիք ծառայեցին այդ կողմերում իրենց նպատակները տարածելու համար: Այս գծով նրանք դիմեցին մասոնության եւ նրա հետևում թաքնվեցին: Մասոնությունը “Միություն և առաջադիմություն” կազմակերպությանը գաղափար ու փող մատակարարեց եւ նրա ակումբները իր ապաստարանների վերածեց: Գահընկեց արված սուլթանի կողմնակիցներին արգելվեց մտնել մասոնական օթյակներ, որոնց անդամագրվեցին զինվորական հրամանատարներ: Մասոններն սկսեցին կազմակերպության հետ տարածել իրենց սկզբունքներն ու գաղափարները մակեդոնական նահանգներում, իրենց ներքաշեցին շատերին եւ տիրացան ուժի, որն էլ իրենց հնարավորություն տվեց տիրանալ բացարձակ իշխանությանը եւ այն փոխարինել սահմանադրությանը”:
Հեղինակը շարունակում է. “Հայտնի է, որ “Միություն եւ առաջադիմություն” կազմակերպության անունը Սալոնիկի մասոնական լոժայի անունն է: Ազատականների երեւալու մեջ մասոնության մասնակցության մասին երկու կարծիք չկա: Դրանից վախ ու սարսափ չպետք էր զգալ եթե արդյունքը ազատության, հավասարության եւ ազգի ու երկրի բարիքի կողմնակից լինելը լիներ: Սակայն, ինչ որ կասկածանքի ու մտավախության տեղիք է տալիս, դա նրա ետին կանգնած իսրայելական շարժումն է. հրեաների նպատակն է պետության մեջ խռովություններ հարուցել ու աշխատել այն քանդել՝ Օսմանի տան ավերակների վրա իրենց երազել շարունակած իսրայելական թագավորությունը հաստատելու համար” (1) (1.-Անհայտ հեղինակ, “Իսրայելականությունը “Միություն եւ առաջադիմություն” կազմակերպության մեջ”, “Նահդաթ Էլու Արաբ”, Բարիզ, թիվ 6, 1909թ. մայիսի 14, էջ 2)[էջ 93]: (Դոկտ. Հասսան Ալի Հալլաք էջ 94-ի թիվ 1 ծան. մեջ գրում է այս հոդվածագրի մասին հետեւյալը,-թարգմանիչ). “Թերթը չի հայտնել նրա անունը, սակայն թվում է, որ նա եղել է “Միություն եւ առաջադիմության” եւ սուլթանի դեմ հեղափոխության կողմնակիցներից, բայց երբ տեսել է հեղափոխության շուրջի պայմաններն ու հանգամանքները, որոշել է ասել ճշմարտությունը եւ դատապարտել հրեաների եւ իթթիհատականների արարքները” [էջ 94, ծան. 1]
“Կարելի է ասել, որ 1908թ.-ի հեղափոխությունը եւ սուլթանի գահընկեցությունը 1909-ին առաջին ու ամենազդեցիկ դեր խաղացին Պաղեստինում “Իսրայելի թագավորության” հաստատման սիոնական հույսերի վերակենդանացման մեջ: Դրանց հաջորդած իրադարձությունները ցույց տվեցին հրեական գաղթի մեծացումը (վերջ էջ 95-ի,-թարգմանիչ) դեպի Սուրբ երկիր” [էջ 95]:
“Մեր ձեռքին գտնվող փաստաթղթերի ուսումնասիրությունից եզրակացնում ենք, որ “Միություն եւ առաջադիմության” հեղափոխությունը ավելի շուտ հրեական-միջազգային հեղափոխություն էր, քան թուրքական կամ օսմանյան հեղափոխություն, քանի որ իթթիհատականների Սալոնիկի կոմիտեն ստեղծվեց մասոնական-միջազգային հովանավորությամբ և հրեաների ու դեոնմե հրեաների աջակցությամբ, եւ հրեա տարրեր, ինչպես Կարասոն, Սալեմը, Սասսոնը, Ֆարջին, Մազլյահը, Ջավիդը եւ Բալջին, հիմնական դեր խաղացին այս (վերջ էջ 100-ի,-թարգմանիչ) կոմիտեի կազմակերպման եւ հեղափոխության հաջողության մեջ: Հրեաների մեծագույն մասը անօրինակ խանդավառություն ցուցաբերեցին դեպի մայրաքաղաք արագորեն արշավելու եւ այն գրավելու անհրաժեշտության հարցում: Դեպի մայրաքաղաք արագորեն արշավող զորքը գտնվում էր դեոնմե հրեա գնդապետ Ռեմզի բեյի հրամանատարության տակ: Ավելին. Պաղեստինի սիոնականները մեծ հետաքրքրություն ցույց տվին հեղափոխությամբ՝ հույս ունենալով իրականացնել այն, ինչ չկարողացան իրականացնել սուլթան Աբդուլ Համիդի իշխանության ժամանակ: Այս ճշմարտությունները հաստատում են բոլոր բրիտանացի դիվանագետները ինչպես Լոութըրը, Բելղը եւ Մառլինգը:
Շեյխ Մահմուդ Աբդուլ Շամաթին Համիդի ղրկած նամակը,- որի ճշմարտացիությունը ապացուցված է,- հաստատում է, որ սուլթանը գահընկեց արվեց պարզապես որովհետեւ մերժեց հրեական ազգային հայրենիք հիմնելու փոխարեն 150 միլիոն ոսկու առաջարկը” [էջ 101] (Աբդուլ Համիդ Բ-ի՝ օսմաներեն գրված նամակի պատճենը բերված է այս գրքի էջ 115-116-ում, իսկ արաբերեն թարգմանությունը՝ էջ 117-118-ում):
Ծանոթ. թարգմանչի.-Դոկտ. Հասսան Ալի Հալլաքը դասախոս է Բեյրութի Արաբական համալսարանում:
Թարգմանեց Գեւորգ Յազըճյանը
Պատմական գիտությունների թեկնածու
«Լուսանցք», թիվ 113, Հուլիսի 17-23, 2009թ.
«Լուսանցք», թիվ 114, Հուլիսի 24-30, 2009թ.
“Լուսանցք” Թիվ 115, սեպտեմբերի 4 – 10, 2009թ.
“Լուսանցք” Թիվ 116, սեպտեմբերի 11 – 17, 2009թ.